معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را در بالای صفحه ببینید.

این نسخه دوره پنج‌ساله بازگشت پیروزمندانه تیمور به سمرقند در محرم سال 807 هجری قمری بعد از لشکرکشی به سوریه، ماوراءالنهر و بخش عمده آسیای صغیر تا عزل نهایی خلیل سلطان از قدرت را در ذی القعده 811 را دربر می‌گیرد. از این‌رو موضوع آن خاص است و ماهیت عمومی ندارد؛ یعنی توصیف تجهیز عزیمت لشکر از سوی تیمور برای لشکرکشی به چین و مرگ او در اثنای آن سفر و نابسامانی بعد از آن، اعتلای ناگهانی موقعیت شاهرخ در میان بازماندگان تیمور و جانشینی او به جای تیمور در خراسان و ماوراءالنهر.

هرات بعد از اینکه از سوی شاهرخ در سال 799 قمری به عنوان تخت‌گاه دولت تیموری تعیین شد، تا پایان حاکمیت تیموریان دوران پرشکوهی را سپری نمود و به یکی از مراکز مهم فرهنگی در ولایت خراسان تبدیل شد. ضمن اینکه گوهرشادآغا به آبادانی و زینت هرات و ساخت‌وساز بناهای باعظمت مشغول شد. شخص شاهرخ نیز به خلق آثاری که بیانگر دوران پایانی حکومت پدرش و نیز دوره سلطنت خود باشد همت گماشت. از جمله افرادی که از جانب وی مأمور نوشتن تاریخی در این خصوص شدند، یکی مورخ مشهور حافظ ابرو و دیگری تاج السلمانی بودند. بارتولد در زمان تالیف کتاب «الغ بیگ و زمان وی» از یک نسخه خطی بدون نام و خیلی ناقص موجود در موزه بریتانیا استفاده نموده و آن را «شاهرخ گمنام» نامید. بعدها نسخه کاملی از این اثر در کتابخانه لاله اسماعیل افندی استانبول به شماره 304 پیدا شد و برای نخستین بار توسط والتر هینس در اثری تحت عنوان تحقیقی درباره منابع تاریخی دوره تیموریان معرفی گردید.

درباره نویسنده خواجه تاج الدین سلمانی یا تاج السّلمانی تا پیش از ورود به محفل ملازمان تیمور، اطلاعات و شرح حال اندکی موجود است و اطلاعات ما بیشتر بر اساس مطالبی است که مؤلف در اثر خویش درباره خود بدان اشاره کرده است. اشتهار وی به امر خوشنویسی و اشتغال در دیوان انشاء را می‌توان با عنایت به مکتوباتی که به خط وی نوشته شده است، بیان نمود. او در امر خوشنویسی به قدری مهارت داشت که حتی گفته می‌شود سبکی را در نوشتن خط نستعلیق ابداع کرده بود.

از تاریخنامه (شمس الحسن) سه نسخه خطی شناخته شده باقی مانده است:

1. نسخه با شماره OR159 کتابخانه موزه لندن که 119 برگ دارد و به خط نستعلیق زیبا نوشته شده است اما تاریخ‌گذاری نشده است.

2. نسخه شماره 4305 کتابخانه فاتح استانبول که جلد کتاب چرمی کرمی رنگ و حاوی 148 برگ است.

3. نسخه شماره 304 کتابخانه لاله اسماعیل افندی ترکیه که جلد فارسی کتاب چرم قهوه‌ای و حاوی 177 برگ است. سطح نوشته‌ها قاب رنگی است.

این کتاب نه صورت ثبت وقایع روزانه دارد و نه به صورت سال‌نگاری و سنواتی ترتیب یافته، بلکه تاج السلمانی بیشتر وقایع نظامی و سیاسی را به ترتیبی که اتفاق افتاده است پشت سر هم بازگو می‌کند که این عدم رعایت کرونولوژی رویدادهای تاریخی از اشکالات اساسی کتاب است. نثر آن نیز از دیدگاه سبک‌شناسی نثری مصنوع و فنی به شمار می‌رود که فقط گاهی در موقع شرح حوادث به سادگی گرایش یافته است. نثری سرشار از آرایه‌های ادبی؛ سجع، تشبیه، استعاره، کنایه و مجاز، آوردن آیات و احادیث و اشعار عربی و فارسی و امثال آن.

اشارات تاج السلمانی به ریشه‌های اجتماعی، مناسبات خانوادگی و خصوصیات شخصیتی بعضی از مخالفان سیاست شاهرخ اطلاعات شخصیت‌نگارانۀ پرمایه و بی‌نظیری را ارائه می‌دهد و بر اهمیت هر چه بیشتر کتاب می‌افزاید. تنها منبعی است که بر منشأ غلامی شخصیت‌های برجسته حکومت تیمور چون امیرسیفل جادو، امیر اوچ‌قرا تأکید می‌ورزد که در زمان شرح عصیان سیدخواجه علیه شاهرخ به این موضوع اشاره می‌کند.

با توجه به اینکه مورخ شاهد عینی وقایع بوده و به ترتیب برای تیمور، الغ بیگ و شاهرخ خدمت نمود، شاید بتوان گفت این کتاب بهترین اثر تألیف شده دربارۀ جنگ‌های جانشینی بعد از مرگ تیمور و حکومت چندسالۀ خلیل سلطان در ماوراء النهر و همچنین به قدرت رسیدن شاهرخ است.

داوری مؤلف نه تنها یک تصویر زنده از حوادث همراه با توجه به شخصیت‌های اصلی ارائه می‌دهد، بلکه رفتار و آداب و رسوم تیموریان نخستین را نشان می‌دهد. همچنین کلیدی را برای فهم توسعۀ سیاسی بعدی به دست می‌دهد که اگرچه یک اتحاد موقت در امپراطوری تشکیل شد، اما آن در نهایت به سقوط آن منجر شد.

در این کتاب افزون بر مطالب تاریخی و تا حدودی جغرافیایی، طرح مسائل نظامی و جنگ‌آوری‌ها عمده‌ترین بخش کتاب را شکل می‌دهند و از این لحاظ شبیه ظفرنامۀ شامی و یزدی است.