معرفی کتاب

این کتاب چهارمین جلد از مجموعۀ اسناد تاریخی خاندان غفاری و مربوط به اوراق بازمانده از محمدابراهیم خان غفاری ملقب به معاون الدوله (1276 ـ 1337) است.

آنچه دربارۀ این خاندان می‌توان گفت این است که آنها از زمان فرخ خان امین‌الدوله به بعد یکی از خاندان‌های معروف و بزرگ کشور و از جمله رجال مهم درباری ایران به شمار می‌رفته‌اند.

فرخ خان امین‌الدوله (1235 ـ 1288) در آغاز جوانی وارد دستگاه فتحعلی شاه شد و به مدارج عالی ارتقا یافت. او صاحب پنج پسر بود که از میان آنها تنها دو پسر در سلسلۀ قاجار دارای مناصب عالی شدند. محمدابراهیم خان معاون الدوله و دیگری مهدی خان وزیر همایون (آجودان مخصوص ـ قائم‌مقام).

محمدابراهیم خان در سال 1276 در تهران متولد شد. پس از فوت پدر در سال 1288 به سمت پیش‌خدمت افتخاری حضور ناصرالدین شاه نایل گردید. مناصب و درجات او بدین شرح است:

1290: عمله خلوت همایونی؛ 1304: معاونت وزارت اعظم؛ 1309: ریاست تجارت و معاونت وزارت عدلیه؛ 1312: ژنرال قونسول‌گری و کارپردازی ایران و قفقاز (اقامت در تفلیس) و در همان سال به مستشاری سفارت برای تهنیت تاج‌گذاری نیکلای دوم امپراتور روس مأمور شد؛ 1314: احضار به تهران و دریافت رتبۀ جنرال آجودانی مظفرالدین شاه و همچنین وزارت نظمیه؛ 1316: ریاست وزارت تجارت؛ 1319 ـ 1320: وزیرمختار ایران در دربارهای دول بالکان (رومانی، بلغارستان، یونان، صربستان و مونته‌نگرو) اقامت در بخارست، بعد از چند سال به تهران بازگشت و به ریاست خزانه و ضرابخانه منصوب شد. در استبداد صغیر مأمور سفارت ایران در دربار ایتالیا و عازم رم شد. بعد از فتح تهران به وسیلۀ مجاهدین به تهران احضار شد و در چند دولت به این شرح عضویت داشت:

اردیبهشت 1328: وزیر خارجه در دولت سپهسالار و بیست اسفند همین سال: وزیر پست و تلگراف؛ 2 خرداد 1329: وزیر مالیه در دولت سپهسالار؛ 26 خرداد 1330: وزیر مالیه در دولت صمصام السلطنه؛ 1333: وزیر خارجه در دولت مستوفی الممالک؛ 1333: وزیر خارجه در دولت مشیرالدوله.

او در سن 59 سالگی در سال 1336 هـ.ق درگذشت.

نامه‌های تاریخ‌دار این کتاب مربوط است به سال 1309 تا 1329 ق که دورۀ سلطنت ناصرالدین شاه، مظفرالدین شاه، محمدعلی شاه و دولت سپهسالار را دربر می‌گیرد. نامه‌ها براساس شخص نگارنده، موضوع و سال نگارش طبقه‌بندی شده که به عقیدۀ گردآورنده نامه‌های بخش وزارت تجارت، بخش کارگزای محمّره (خرمشهر)، نامه‌ای در بخش هفتم که در شرح سفر مظفرالدین شاه به پاریس به قلم خود او و همچنین نامه‌ای که حاوی شرح اوضاع منطقۀ کردستان و ایلات آن ناحیه در زمان مظفرالدین شاه است از اهمیت زیادی برخوردار است.

بررسی بخش اول کتاب که حاوی اطلاعات مفیدی از وقایع تجحاری دورۀ مظفری است، خواننده را به نقطه‌نظرات محمدابراهیم خان معاون‌الدوله که در آن زمان پست وزارت تجارت را عهده‌دار بود، واقف می‌کند. او معتقد است وظیفۀ وزارت تجارت اتخاذ تدابیر صحیح است، به گونه‌ای که دایرۀ تجارت وسعت پیدا کرده و محصولات کشور به بازارهای خارجی و بین‌المللی راه پیدا کند.

از نامه‌های خواندنی این بخش نامۀ شمارۀ دو و سه است که به ترتیب بیان‌کنندۀ قوانین و احکام تجارت در زمان مظفرالدین شاه و چگونگی تشکیل انجمن تجار و ذکر اهداف و وظایف این انجمن به طور دقیق است که به تصویب شاه می‌رسد.

فهرست مطالب کتاب:

بخش اول: نامه‌های وزارت تجارت

دستۀ اول: اسناد

دستۀ دوم: راپورت‌های وزارت تجارت

دستۀ سوم: نامه‌های اشخاص

دستۀ چهارم: تلگراف‌ها

دستۀ پنجم: دعوت‌نامه‌ها

بخش دوم: نامه‌های امین‌السلطان

سال‌شمار زندگی امین‌السلطان

دستۀ اول: نامه‌ها

دستۀ دوم: دعوت‌نامه‌ها

بخش سوم: نامه‌های اتابک

سال‌شمار زندگی امین‌السلطان دوم (اتابک)

بخش چهارم: نامه‌های کارگزاری محمّره

دستۀ اول: نامه‌های محتشم الوزاره (کارگزار محمّره)

دستۀ دوم: نامه‌های محتشم الوزاره در باب مقرری کارگزاری و دادن لقب

دستۀ سوم: نامه‌های محتشم الوزاره در باب روس و انگلیس و فرانسه

دستۀ چهارم: نامه‌های محتشم الوزاره در باب سفر سفاین خارجه در روخانۀ بهمشیر و کارون

دستۀ پنجم: نامه‌های محتشم الوزاره در باب منع حمل جنس به خارج

بخش پنجم: نامه‌های عبدالحمید غفاری (معتمد السلطان)

سال‌شمار زندگی عبدالحمید غفاری

بخش ششم: نامه‌های رجال و دوستان

بخش هفتم: نامه‌هایی از ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه

بخش هشتم: مکاتباتی دربارۀ استعفای معاون‌الدوله از وزارت خارجه

بخش نهم: نامه‌های مشیرالدوله‌ها

سال‌شمار زندگی مشیرالدوله‌ها

دستۀ اول: نامه‌های میرزا محسن خان مشیرالدوله

دستۀ دوم: نامه‌های میرزا نصرالله خان مشیرالدوله

دستۀ سوم: نامه‌های میرزا حسن خان مشیرالدوله

بخش دهم: تلگراف‌ها