معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را در بالای صفحه ببینید.

ابوالنجم احمد بن قوص بن احمد مشهور به منوچهری از برجسته‌ترین شاعران ایران در نیمۀ اول قرن پنجم هجری است. از سال تولدش آگاهی دقیقی در دست نیست، اما از آن‌رو که وی در جوانی به سال 432 درگذشته است و عوفی هم از وی با عنوان «اندک عمر بسیار فضل» یاد کرده، باید تولدش در اوایل سدۀ پنجم یا دهه آخر قرن چهارم هجری رخ داده باشد. در باب سال‌های نخست زندگی او در کتب تذکره و تاریخ اطلاعی وجود ندارد؛ اما مسلم است او هنگامی که سلطان مسعود غزنوی به ری و مازندران لشکرکشی کرده، در آنجا به او پیوست و قصایدی در مدحش سرود.

دیوان منوچهری چندان پرحجم و مفصل نیست. بخش بیشتر سروده‌هایش را قصاید مدحی و پس از آن مسمّطات تشکیل می‌دهد. جز اینها تعدادی رباعی، قطعه و چند شعر ناتمام نیز از او در دست است؛ اما چون نسخۀ کهنی از دیوانش موجود نیست، برخی سروده‌هایش با اشعار شاعران دیگر درهم آمیخته است، چنانکه یکی از مآخذ عمده اشعارش، جنگ‌ها و منتخبات اشعاری است که از قرن ششم به بعد برجای مانده و تعدادی از قصاید و ابیات پراکنده‌ای از او را در خود جای داده‌اند. بر مبنای همین منابع است که برخی محققان در هفتاد هشتاد سال اخیر جدا از نسخ دیوان او که عمدتاً متأخر و در عصر اجاریه کتابت شده‌اند به جستجو در باب سروده‌هایش در جنگ‌ها و تذکره‌ها پرداخته‌اند. البته در تذکره‌ها و جنگ‌ها هم گاه اشعار او به نام دیگران و گاه اشعار دیگران به اسم وی ثبت شده است.

از دیوان منوچهری نسخ خطی متعدّدی بر جای مانده، اما همگی آنها متعلق به قرن 12 و 13 هجری است و فقط یکی دو نسخه آن در قرن 11 کتابت شده است. به این ترتیب باید گفت از دیوان این سراینده برجسته اوایل سده پنجم هجری برخلاف شاعران دیگر آن روزگار، نسخۀ کهنی برجای نمانده است. با این همه در خیلی از جنگ‌ها، سفینه‌ها و مجموعه‌های آن عصر که تاریخ کتابت آنها از قرن 6 هجری به بعد است قصاید و ابیات متعدد از منوچهری درج شده که در تصحیح دیوان او به هر حال ملاک اصلی شمرده می‌شود.

تصحیح خطی دیوان منوچهری در زمره کارهایی است که روان‌شاد استاد حیب یغمایی در جوانی به آن پرداخته و با اینکه متن کامل دیوان را براساس چند نسخه خطی معتبر تصحیح کرده و مقدمه‌ای در احوال شاعر بر آن نگاشته؛ اما نسبت به چاپ و انتشار آن اقدامی نکرده است. نسخۀ صحافی شده این اثر که تماماً به خط یغمائی است هم اکنون در کتابخانه حبیب یغمائی که خود او در سال 1349 ش در خور بیابانک تأسیس کرده نگهداری می‌شود و متن فعلی استنساخ دقیق همان نسخه است، با این وصف نگارنده برای آنکه تا حدی آن را کامل کرده باشد با دو نسخه دیوان منوچهری موجود در کتابخانه دایرةالمعارف بزرگ اسلامی مقابله و اختلافات را در صفحات آخر کتاب در بخش اختلاف نسخه‌ها درج کرد تا برفایدت این تصحیح قدیمی افزوده شود.

یغمائی از سال 1305 ش به تحقیق در باب جغرافیای تاریخی دامغان پرداخت و به تشویق شریعتمدار دامغانی که در آن اوقات نماینده دامغان در مجلس بود و خود شخصی شاعر و دانشمند به شمار می‌رفت. تحقیق در باب منوچهری و دیوان او را آغاز کرد. در اعلانی که در 7 تیرماه 1305 در یکی از روزنامه‌های آن عصر انتشار داده، وعده می‌دهد که تحقیق برروی آثار منوچهری را آغاز کرده. او در سال 1325 سرانجام توفیق یافت تا متن کامل پیراسته شده دیوان منوچهری را آماده سازد، بر ان مقدمه‌ای هم در 28 صفحه نوشت و فهرست لغات و اعلام و اصطلاحات دشوار آن را استخراج کرد؛ اما در طی این ادوار به چاپ آن اقدامی نکرد. یک سال پس از آماده شدن متن دیوان او بود که دکتر محمد دبیرسیاقی به انتشار تصحیح خود از دیوان منوچهری در سال 1326 ش مبادرت کرد، از این‌رو باید حق‌ تقدم در تصحیح منوچهری را به یغمایی داد. نگارنده چندسال پیش مقدمه‌ای را که او در احوال منوچهری و معرفی نسخ خطی مورد استفاده دیوان او نوشته بود در مجموعه «یغمای سی‌ و دو»به اهتمام استاد ایرج افشار به چاپ رساند، اینک فرصتی پیش آمده تا متن کامل آن را همراه با پاره‌ای تصحیحات و تعلیقات جدید به همت بنیاد موقوفات دکتر محمود اشار یزدی در معرض استفاده همگان درآورد.

اشعار منوچهری سراسر طرب‌افزا و نشاط‌آوراست و شاعر نه تنها از فرسودگی و پیری و تأسف برجوانی ـ چنانکه رسم شعر است ـ نمی‌نالد و شکایت نمی‌کند، بلکه همواره به جوانی خود می‌بالد و به شادکامی خود اشاره می‌کند و این جمله مؤید گفتۀ ارباب تذکره است که نوشته‌اند او شاعری جوان بوده و در جوانی در سال 432 درگذشته است.

منوچهری از معارف و علومی که در آن عصر فراگرفتن آن معلوم بوده بهرۀ کافی و به ادبیات عربی و فارسی تبحّر و احاطۀ کامل داشته و تمامی شعرای عرب و عجم را که پیش از او بوده‌اند می‌شناخته و دواوین آنان را خوانده و نام بسیاری از آنها را به کنایه یا به تصریح برده است. علم هیئت را به خوبی می‌دانسته چندان که هیچ‌یک از شعرای پیش از او چون او اصطلاحات و تشبیهات نجومی را به کار نبرده‌اند. از مبادی علم ریاضی و طب نیز آگاه بوده و گاه‌گاه در این فنوان نیز اظهار نظر و اطلاع می‌کند و خود را می‌ستاید. ولی گویا از گوتاه عمری مجال آنکه در این فنون تبحّر و تعمّقی بسزا پیدا کند نیافته است.

از اشعار منوچهری آنچه اینک در دست است در حدود سه هزار بیت بیش نیست؛ ولی در فرهنگ‌ها جای به جای ابیاتی بدو نسبت داده‌اند و به عنوان شاهد آورده‌اند که معلوم می‌شود از قصایدی بوده که اکنون آن قصاید در دیوان او نیست و همچنین قصایدی ناتمام دارد که ابیاتش محفوظ نمانده است.

منوچهری در شاعری سبکی خاص دارد و هیچ یک از شعرای پبیش از او در ادبیات عرب متبحّر بوده مضامین و گاهی جملاتی از اشعار شعرای جاهلیت و دوره‌های بعد را در اشعار خود آورده و در این ترصیع چندان لطف و زیبائی و دقت به کار برده که خوانندۀ فارسی‌زبان اگر به ادبیات عرب نیز محیط باشد دوگونه لذّت می‌برد. توصیفات شاعر از عوامل طبیعی از باران و سیل و گردباد و دشت و هامون و زلزله و برآمدن و فروشدن خورشید و ماه و آسمان و اختران و امثال آن از دقّت و لطف بی‌نظیر است و بیان همین تشبیهات و توصیفات است که منوچهری را در ردیف شعرای بزرگ قرار می‌دهد.

مسمطات منوچهری که اختراع این نوع شعر بدو منسوب است و ظاهراً پیش از وی بدین نمط شعر نسروده‌اند و خود نیز بدان می‌نازد در ادبیات فارسی مقامی خاص دارد. هر چند زمینۀ مضامین چندی از آنها یکی است؛ اما رنگ‌آمیزی هر یک دیگرگون است و شعرای بعد از او هم نتوانسته‌اند بدان روش و مضمون و متانت و لطف مسمط بسازند.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

تصاویر

قصاید در 54 قصیده

مسمطات در 11 مسمط

قطعات و قصاید ناتمام در 21 قطعه

رباعیات در چهار رباعی

اختلاف نسخه‌ها