معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را در بالای صفحه ببینید.

این کتاب نخستین و کهن‌ترین اثر در ادب فارسی است که با ساختاری عالمانه و منسجم، به طور ویژه به مسئلۀ «مزاح درست» پرداخته و تیمناً ابتدا با اقوال و حکایاتی مستند و روشن این مقوله را از نگاه و بیان پیامبر (ص) و ائمۀ معصومین (ع) برشمرده است. مؤلف ابتدا با بهره از اخبار و احادیث به بحث مزاح درست و استحباب آن توجه داشته و سپس مطایبات و اقوالی از پیامبر نقل نموده و در بابی دیگر نیز حکایاتی لطیف و نکاتی شریفه از ائمۀ معصومین (ع) آورده و حتی به همین ارادت و تیمن کتاب را به چهارده باب تقسیم کرده است.

این کتاب آخرین و نهایی‌ترین اثر فخرالدین علی صفی است. مؤلف در سال 939 هـ پس از اینکه از حبس یک‌سالۀ شهر هرات نجات یافت، پس از مرارت‌های بسیار خود را به دربار شاه محمد سلطان، سیف الملوک رسانید که گویا با استقبال و گشاده‌رویی سلطان نیز روبرو شده است. او خواست مجموعه‌ای فراهم آورد تا مطالعۀ آن سبب ازدیاد فرح و نشاط و باعث اهتزاز بر بساط انبساط باشد و سلطان سیف الملوک بعد از فراغ از انتظام امور طوایف انام بتواند با مطالعۀ آن غبار خاطر از زنگار بزداید. از این‌رو مؤلف دست به قلم برده و در فاصله‌ای اندک این کتاب را فراهم آورد.

یکی از شیوه‌های عالمانۀ مؤلف در نقل حکایات و لطایف آن است که غالباً منبع و مأخذ حکایت را در ابتدای نقل خویش آورده است. این نکته افزون بر وجه علمی و منزلت امانت‌دارانۀ مؤلف و تأکید بر سندیت حکایات و لطایف، حسنی دیگر و به‌افزون نیز دارد و آن سبب‌سازی در تشخیص و شناخت مسائل سبکی مؤلف در نقل و ترجمۀ حکایات است؛ چراکه بسیاری از حکایات و لطایف این کتاب می‌تواند در سبک‌شناسی تطبیقی و بررسی‌های رایج و علمی مورد توجه قرار گیرد.

از ارزش‌های اخلاقی و تربیتی و ارزش‌های زبانی و ادبی این کتاب نباید غافل شد. از نظر اخلاقی می‌توان گفت این کتاب اولین کتابی است که به صورت منسجم به مسئلۀ مزاح و مطایبه از نگاه پیامبر (ص) و ائمۀ هدی (ع) پرداخته است. دیگر اینکه حکایات و لطایف این کتاب غالباً بر محور مزاح درست است. افزون بر جنبۀ بهجت‌افزایی، میل به حکمت و تفکر و تعقل نیز در آنها دیده می‌شود. حکایات و لطایف لزوماً به معنی حکایات خنده‌آورد و نشاط‌محور نیست، بلکه در بیشتر باب‌ها و فصل‌های کتاب به حکایت تأمل‌برانگیز و نیز نوادر گفتارها و سخنان گرانسنگ و متفکرانه نیز برمی‌خوریم و بالاخره اینکه این اثر همۀ افراد جامعه را دربر می‌گیرد؛ ولی توجه و گرایش مؤلف به مفاهیمی چون عدالت، ظلم‌ستیزی، تقواپیشگی، گذشت و مدارا پیدا است.

از نظر ادبی نیز با توجه به نوع نثر و استفاده از اشعار شاعران به تناسب نقل‌ها و حکایات،  نقل اشعار و حکایات نادر و استفاده از واژگان و اصطلاحات خاص نیز مورد توجه می‌تواند باشد.

در باب اول کتاب این حکایت آمده است: از بعضی از فضلا استماع افتاده که می‌گفت: در کتابی معتبر دیده‌ام که روزی حضرت رسول (ص) با حضرت امیر (ع) یک جا نشسته بودند و با هم خرما می‌خوردند. هر خرما که آن حضرت می‌خورد، پنهان از حضرت امیر (ع) دانۀ آن را پیش وی می‌نهاد؛ چون خرما تمام شد، پیش حضرت امیر (ع) دانه بسیار جمع شده بود و پیش آن حضرت هیچ دانه نمی‌نمود. پس آن حضرت بر سبیل مزاح به حضرت امیر گفت: «مَن کَثُر نواه فهو أکول»: هر که دانه بسیار پیش او جمع شده باشد، او بسیار خورنده است. حضرت امیر در جواب فرمود: «مَن أکل بنواه فهو أکول»: هر که خرما با دانه تناول کرده، او خورنده‌تر است.

فهرست مطالب کتاب بدین قرار است:

مقدمه

باب اول: در بیان استحباب مزاح و ذکر بعضی از مطایبات پیامبر (ص) با صحابه و صحابیات در هشت فصل

باب دوم: در ذکر بعضی از نکات شریفه و حکایات لطیفۀ ائمۀ معصومین (ع) در دوازده فصل

باب سوم: در ذکر حکایات لطیفۀ ملوک و نکات ظریفۀ سلاطین در ده فصل

باب چهارم: در لطایف امرا و مقربان و ظرایف وزرا و ارباب دیوان در شش فصل

باب پنجم: در لطایف ادیبان و منشیان و ندیمان و سپاهیان و دلیران در مناظرۀ پادشاهان در شش فصل

باب ششم: در لطایف اعراب و نکات فصحا و بلغا و ذکر بعضی از حکم و امثال ایشان در پنج فصل

باب هفتم: در لطایف مشایخ و علما و فضلا و فقها و اصحاب تذکیر در هشت فصل

باب هشتم: در لطایف حکمای متقدمین و متأخرین و حکایات عجیبۀ اطبا و معبرین و منجمین در هشت فصل

باب نهم: در لطایف شعرا و بدیهه‌گفتن ایشان در محل‌ها و ذکر بعضی از عجایب صنایع شعری و غرایب بدایع فکری ایشان در نه فصل

باب دهم: در لطایف ظریفان از مردان و زنان در یازده فصل

باب یازدهم: در حکایات و لطایف بخیلان و پرخوران و طفیلیان در پنج فصل

باب دوازدهم: در لطایف طامعان و دزدان و گدایان و کوران و کران در هشت فصل

باب سیزدهم: در لطایف کودکان و غلامان و کنیزکان زیرک و تیزفهم در هفت فصل

باب چهاردهم: در لطایف و حکایات ابلهان و کذابان و مدعیان نبوت و دیوانگان در هفت فصل