معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را در بالای صفحه ببینید.

این کتاب به آرا و آثار یکی از مهم‌ترین اسطوره‌شناسان نیمۀ دوم قرن بیستم، یعنی نورتروپ فرای اختصاص یافته است. دست‌کم دو انگیزه برای نوشتن چنین کتابی وجود داشته است: نخست اینکه فرای جایگاه ویژه‌ای در مطالعات اسطوره‌شناسی ادبیات و هنر اشغال می‌کند، چنان‌که گاهی به تنهایی این رویکرد را نمایندگی می‌کند؛ دوم اینکه فرای مانند بسیاری دیگر از اسطوره‌شناسان در ایران بسیار کم شناخته شده است و این در حالی است که جوامع علمی در سطح جهان از نظریه و روش تحقیق وی بهره‌ها برده‌اند و همچنان می‌برند.

اسطوره‌شناسی همراه با تحولات جامعه می‌کوشد تا به جهان متنی و جهان واقعی به طور هم‌زمان توجه کند یا دست‌کم می‌توان گفت بخشی از اسطوره‌شناسی می‌کوشد خود را به ادبیات و هنر محدود نکرده و نه فقط برای جهان نشانه‌ای و متنی، بلکه برای جهان واقعی (اجتماعی، سیاسی و مذهبی و ...) نیز تحلیل داشته باشد. این رویه به ویژه نزد اسطوره‌شناسان انگلیسی و آمریکایی رواج داشته است.

نورتروپ فرای با آثار خود رفته‌رفته به عنوان نظریه‌پردازی برجسته چنان ظاهر شد که هیچ تحقیقی دربارۀ اسطوره و کهن‌الگو به ویژه در حوزۀ ادبیات نمی‌تواند نسبت به آرای وی بی‌تفاوت باشد. وی چنان برای نقد اسطوره‌ای دارای اهمیت است که برخی این نقد را بیش و پیش از همه با نام وی می‌شناسند. به همین دلیل در این کتاب فصلی به طور کامل به وی اختصاص یافته است. در واقع فرای از محققان برجسته در زمینۀ مطالعات اسطوره به ویژه اسطوره‌های ادبی و هنری تلقی می‌شود.

نظریه اسطوره‌ای فرای دارای چند ویژگی است. نخستین ویژگی از مهم‌ترین ویژگی‌های نظریه‌پردازی فرای کلان‌نگری وی در عرصۀ نظریه بود؛ زیرا نظریۀ اسطورۀ وی به یک بخش از ادبیات محدود نمی‌شد، بلکه تمامیت ادبیات را دربر می‌گرفت. دوم اینکه فرای توجه نظریۀ خود را معطوف خود ادبیات و متن ادبی کرد. به عبارت دقیق‌تر کانون مطالعۀ جهان متنی و در اینجا متن ادبی شد. در این رابطه می‌توان گفت نظریۀ فرای شامل نکات قابل توجهی است که مهم‌ترین آن توجه به خود ادبیات است و این موضوع از میراث فرمالیسم و ساختارگرایی محسوب می‌شود. سومین ویژگی نظریۀ فرای توجه به خود اسطوره است. در حقیقت عنصری که موجب تمایز نظریۀ فرای می‌شود و آن را در زمرۀ نظریه‌های اسطوره‌ای قرار می‌دهد، همانند دیگر نظریه‌پردازان این حوزه تأکید بر نقش اسطوره در ادبیات و هنر است که نقش بی‌بدیلی در شکل‌گیری ادبیات و هنر ایفا می‌کند. چهارمین ویژگی تأکید بر عنصر تخیل است. در نظریۀ هنری فرای تخیل از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. به عبارت دیگر اگر فرای به نفی ویژگی آینه‌ای ادبیات و هنر می‌پردازد، در مقابل منبع و مرجع تصاویر را تخیل خلاق و فرهیختۀ شاعر قلمداد می‌کند.

موضوع نقد نزد فرای موضوعی اساسی و کانونی تلقی می‌شود. نقد در آثار و اندیشۀ فرای به عنوان یک ضرورت اجتماعی و هنری در نظر گرفته شده است. فرای بر این مسئله بارها تأکید می‌کند و نقد را دارای رسالتی سترگ دانسته و حافظۀ فرهنگی جامعه را دارای ارتباط تنگاتنگ با نقد می‌داند و در این باره می‌نویسد: «جامعه‌ای که نقد را از عرصۀ آن بردارند و ادعا کنند بر آن چیزهایی که می‌خواهند و خوش دارند واقفند، هنر را از اندیشه عاری می‌کنند و حافظۀ فرهنگی خود را از دست می‌دهند. هنر برای هنر روی برتافتن از نقد و نهایت آن برانداختن هنر است».

برای فرای موضوع کتاب «کالبدشناسی نقد» بیش از هر چیز آسیب‌شناسی نقد به ویژه آسیب‌شناسی کاربرد نقد است. فرای منتقد را یک خوانندۀ دقیق و دارای درد تعهد یا آرمان می‌داند که همین درد موجب بی‌خوابی وی می‌شود.

در فصل اول از بخش اول این کتاب به زندگی و آرای فرای پرداخته شده است. در فصل دوم نقدی که فرای در کتاب «کالبدشناسی نقد» مطرح می‌کند به عنوان نقد کالبدشناسانه مورد توجه و تبیین قرار گرفته و کوشش می‌شود تا معرفی شود. فرای افزون بر تألیفاتی که به نقد ادبی اختصاص داده، بخشب قابل توجه از آثار خود را نیز به مطالعه و تفسیر کتاب مقدس مسیحیان اختصاص می‌دهد. کتاب «رمز کل: کتاب مقدس و ادبیات» یکی از مهم‌ترین نمونه‌ها در این‌باره است. در فصل سوم به این کتاب و نقد اسطوره‌ای در آن پرداخته شده است.

نویسنده در فصل اول از بخش دوم می‌کوشد تا با استفاده از رویکرد میتوسی به بررسی یکی از فیلم‌های معاصر و اقتباسی از روایت اسطوره‌ای «پرسئوس» بپردازد. فیلم «نبرد تایتان‌ها» در سال 2010 براساس برداشتی از اسطورۀ پرسئوس و سیر ماجراهای او ساخته شده است. بنابراین اگر نظریۀ میتوسی فرای به عنوان رویکرد مطالعاتی در نظر گرفته شده است، روایت اسطوره‌ای پرسئوس و نبرد تایتان‌ها نیز پیکرۀ مطالعاتی این فصل محسوب می‌شوند. در فصل دوم نیز به نقد و تحلیل فیلم «هملت» پرداخته شده است. دلیل انتخاب این فیلم ساختار نوین و اصیل فیلمنامه است؛ به طوری که تمام متن نمایشنامۀ اصلی در آن به کار رفته است. در ادامه نیز تلاش می‌شود با دیدگاهی فرای‌گونه و میتوس محور، قابلیت الگوی یادشده به چالش کشیده شود.

فصل سوم اسطورۀ لویاتان نقد و بررسی شده است. لویاتان هیولاهایی دریایی هستند که اگرچه به فرهنگ‌های مختلف تعلق دارند، ولی در امتداد هم و به هم مربوط می‌شوند.

در پس‌گفتار که مقالۀ مختصری از نویسنده است، در آن دو موضوع «نقد اسطوره‌ای در هنر و ادبیات تطبیقی» و «نقد نظریه و نقد فرای» مطرح شده‌اند.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

مقدمه: نظریه و نقد اسطوره‌ای نزد نورتروپ فرای

بخش نخست: زندگی و نظریه‌ها

فصل نخست: شخصیت، آثار و آراء فرای

فصل دوم: نقد کالبدشناسانه

فصل سوم: رمز کل و نقد اسطوره‌ای

بخش دوم: نمونه‌های کاربردی

فصل نخست: حماسۀ پرسئوس

فصل دوم: تراژدی هملت

فصل سوم: اسطورۀ لویاتان

پس‌گفتار:

نقد اسطوره‌ای در هنر و ادبیات تطبیقی

نقد نظریه و نقد فرای