معرفی کتاب

چهرۀ افسانه‌ای باباطاهر یکی از چهره‌های معروف تصوف ایران است که تاکنن در هاله‌ای از ابهام به سر می‌برده و مؤلف در این کتاب سعی نموده آن را از ابهام درآورد. باباطاهر میان ایرانیان بیش از آنکه به عنوان صوفی شناخته شود، به شاعری معروف بوده است. دوبیتی‌های عاشقانه‌ای که به وی نسبت داده‌اند، از وی عاشقی دلسوخته و دردمند ساخته است.

باباطاهر نه فقط شاعر بلکه نویسنده هم بوده است. از حدود هفت ـ هشت قرن پیش مجموعه‌ای از جملات صوفیانۀ عربی پیدا شده که از طاهر دانسته شده است و برخی هم آنها را ترجمه و شرح کرده‌اند. یکی از این شرح‌ها منسوب به عین القضات همدانی است. عین القضات در نامه‌های خود وقتی از طاهر سخن می‌گوید، در دو جا از به عنوان «طاهر جصّاص» یاد می‌کند و همین نسبت در واقع یکی از مهم‌ترین گزارش‌ها دربارۀ طاهر را در اختیار ما قرار می‌دهد، گزارشی که می‌تواند کلیدی باشد برای حل معمای شخصیت طاهر.

طاهر جصّاص که عین القضات همدانی از او به عنوان شیخِ شیخِ شیخ خود یاد کرده است، کیست؟ محققانی که دربارۀ باباطاهر تحقیق کرده‌اند، طاهری که عین القضات معرفی می‌کند را همان باباطاهر دانسته‌اند؛ اما کسی به این مسئله توجه نکرده که این شخص را عین القضات «طاهر جصّاص» خوانده است، یعنی گچکار.

پیداشدن هویت طاهر و تاریخ درگذشت او (به سال 418) مسائل دیگری که در مورد سرگذشت طاهر پیش آمده، مانند داستان ملاقاتش با ابن سینا به صورت دیگری در می‌آورد. همچنین تاریخ دقیق حیات طاهر و هویت او در بررسی ابیاتی هم که به او نسبت داده شده است می‌تواند مؤثر واقع شود.

برخی به دلیل گیاهخواری و گچکار (جصّاص) بودن باباطاهر که از هنرهای مانویان بوده، به وی نسبت زندقه داده‌اند؛ اما مسئله این است که آیا ما می‌توانیم از این گیاه‌خواری نتیجه بگیریم که او مانوی بود ؟! در این‌باره تردید وجود دارد؛ چون در قرن چهارم زندقه فقط به مانویان و مزدکیان گفته نمی‌شد، بلکه خیلی از مسلمان‌ها که مورد انتقاد بودند نیز زندیق خطاب می‌شدند. این اتهام به بابا طاهر کاملاً جدّی بوده است؛ چون سمعانی نیز آن را نقل کرده است؛ ولی این شخص، یعنی باباطاهر، کسی است که با دو واسطه، شیخِ عین القضات همدانی بوده است. عقاید عرفانی عین القضات کاملا مبتنی بر مفاهیم قرآن است و حجم عظیمی از آثار عین القضات، تفسیر قرآن است و نمی‌توان گفت چون طاهر گیاهخوار بوده یا چون گچکاری درخشانی ‌ی کرده، از مانویان بوده است.

دکتر پورجوادی دربارۀ نوشته‌های باباطاهر در خصوص علم تصوف می‌نویسد: کتابی به نام «کلمات» یا «اشارات» باباطاهر معروف شده است. این کتاب ظاهراً در اواخر قرن چهارم یا اوایل قرن پنجم به زبان عربی به قلم ابومحمد طاهر بن حسن جصّاص همدانی معروف به باباطاهر تصنیف شده است. شیخ طاهر آثار متعددی در تصوف تصنیف کرده بود که عنوان یکی از آنها شناخته شده است و آن «احکام المریدین» است. بعید نیست این همان کتابی باشد که به اسم جعلی «کلمات» یا «اشارات» معروف شده است.

این کتاب دربارۀ علم تصوف است و ابواب آن کم‌وبیش بی‌شباهت به ابواب کتاب‌هایی که «دستینه» خوانده شده است نیست؛ مثلاً بحث دربارۀ مقامات یا منازل و احوالی چون زهد و اخلاص و محبت و سکر و جمع و تفرقه و مشاهده و مراقبه و وجد یا مفاهیمی چون علم و معرفت و نفس و عقل و وقت و خاطر و مفاهیم دیگر.

بارزترین فرق کتاب باباطاهر با دیگر کتب دربارۀ تصوف در این است که در این کتاب نویسنده به گردآوری سخنان و حکایت‌های صوفیان و عارفان و ملامتیان پیشین و نقل حکایت‌های ایشان نپرداخته است؛ از هیچ‌یک از زاهدان و عارفان و صوفیان در این کتاب نامی برده نشده و به ندرت سخنی از دیگران در ضمن کلمات نویسنده دیده می‌شود؛ به آیه‌های قرآن و احادیث هم در این کتاب استناد نشده و حتی یک بیت شعر از صوفیان شاعر مانند حلاج و شبلّی هم نقل نشده است؛ در واقع طاهر گردآورنده نیست، بلکه خود مصنف است و آنچه دربارۀ مسائل مختلف گفته است، عمدتاً سخنان خود اوست. او خود یکی از همان مشایخی است که دیگران سعی می‌کردند سخنان و اندیشه‌های ایشان را گردآوری و حفظ کنند.

نویسنده پس از مقدمه در فصل اول به گزارش‌های مختلف دربارۀ باباطاهر پرداخته و آنها را نقد و بررسی کرده است. فصل دوم اختصاص با مشایخ عین القضات دارد که باباطاهر شیخِ شیخِ شیخ عین القضات بوده است. فصل سوم دربارۀ جصّاص بودن طاهر و کرامات او پیشینۀ تصوف در همدان است. در فصل چهارم ثابت می‌شود که طاهر عریان و طاهر جصّاص یکی است و نه بیشتر. در فصل پنجم دربارۀ کتاب باباطاهر در علم تصوف سخن گفته شده است و در فصل ششم در خصوص اشعار باباطاهر بحث و بررسی شده است.

فهرست مطالب کتاب بدین قرار است:

مقدمه

باباطاهر افسانه‌ای

طاهر و عین‌القضات

طاهر جصّاص همدانی

یک طاهر، نه بیشتر

کتاب باباطاهر در علم تصوف

مسئلۀ اشعار باباطاهر