معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را در بالای صفحه ببینید.

سعدالدین بن شمس الدین نزاری قهستانی یکی از برجسته‌ترین شاعران فارسی‌زبان سده‌های هفتم و هشتم هجری قمری است که در سال ۶۴۵ هـ.ق در شهر بیرجند چشم به جهان گشود و پس از عمری فعالیت‌های ادبی، دینی و دیوانی در عصر کشمکش‌های سیاسی ناشی از حمله مغول و اختلاف آنان با دلی شکسته و تنی رنجور در سال 720 هـق چشم از جهان فروبست و روح ناآرام وی به آرامش رسید و پیکرش در شهر بیرجند به خاک سپرده شد.

از نزاری ‌کلیات آثاری شامل دیوان اشعار (غزل، قصیده، مثنوی، دوبیتی، مقطعات و مسمطات، رباعی)، پنج مثنوی کوتاه و بلند و پنج نامه به یادگار مانده است.

جایگاه او در شعر فارسی چنان است که عبدالرحمن جامی «طبع شاعری حافظ را نزدیک به طبع شاعری نزاری» دانسته و ریپکا خاورشناس نامدار چک او را وارث بلاواسطۀ خیام دانسته است که همین نظرات برای شناخت جایگاه و پایگاه بلند نزاری در زمینۀ شعر و شاعری کافی و بسنده است.

یکی از آثار این سرایندۀ پارسی منظومۀ ادب‌نامه در بیان چگونگی رفتار وزیران و منشیان و دیگر درباریان در برابر شاه است. نزاری در این منظومه نخست اشخاص را از خدمت‌گری در دربار برحذر می‌دارد:

از آن پادشاه ای برادر گریز                          که خودکام و تند است و بدرام و تیز

و نیز:

طمع جز به ناکامی و رنج و غم                     مکن چون نهادی به خدمت قدم

سپس به رعایت ادب و رفتار خدمت‌گزارانۀ درباریان در برابر شاه می‌پردازد و این بخش از سخنان نصیحت‌آمیز و مصلحت‌گرایانۀ شاعر از تفصیل و بسط بیشتر و همراه با نقل حکایاتی از برمکیان و حکایات دیگر که جنبۀ اخلاقی و اجتماعی دارد، برخوردار است.

البته شاعر در جای‌جای منظومه از «شهنشاه عادل» و «شاه یزدان‌پرست» سخن می‌گوید و تأکید می‌کند شرط این فرمانبرداری بی‌چون و چرا آن است که «شاه بر در کردگار» بوده و «دین جان مملکت» باشد.

نزاری عقیده دارد جامعۀ بشری در همه ادوار نیازمند رفتارهای شایسته اخلاقی است که هدف نهایی آن سعادت آدمی است. او که اخلاقیات را در ارتباط با موقعیت‌های اجتماعی بررسی می‌کند، عقیده دارد که سعادت را باید بر روی زمین و در میان مردمان جستجو کرد؛ نه از طریق دوری جستن از واقعیات اجتماعی، بلکه از طریق برداشتن و رفع تناقضات اجتماع. بر حسب عقیدۀ نزاری، انسان بالفطره نیک و نجیب است و علت اینکه انسان‌های برابر دارای موقعیت‌های اجتماعی نابرابرند، نه آن است که بعضی آزاده آفریده شده‌اند و بعضی دیگر برده. او همچون بیشتر اندیشمندان قرون میانه، حکومت و اجتماع را مشابه به یکدیگر می‌داند.

ادب‌نامه را نزاری در یک مقدمه و دوازده باب به قصد رفع سوءظن علی‌شاه از خود و جلب عنایت او سروده است. در این منظومه شاعر به توضیح آداب و رفتار درباری در جوامع فئودالی آن زمان می‌پردازد؛ ولی باز هم از بیان عقاید پیشرو خویش که در تضاد با آن آداب و قواعد است غافل نمی‌ماند.

ادب‌نامه نیز همچون سفرنامه سرشار از لطایف بسیار، تمثیلات و حکایات منظوم است. روش هنری نزاری در این اثر همانند دیگر آثارش وجوه مشترک بسیار با سعدی است. نزاری از سرودن ادب‌نامه به نتیجۀ دلخواه خویش که احیاء موقعیت خود در دربار بود، دست نیافت.

از این منظومه که برابر بیت پایانی هر دو نسخه:

سر سال خا صادها شد تمام                         ز هجرت به توفیق حق والسلام

در سال 695 سروده شده است، هیچ نسخه‌ای در زمان حیات شاعر کتابت شده باشد، موجود نیست و نسخ حاضر در ضمن دو مجموعه (کلیات) که یکی در لنینگراد بخش انستیتوی ملل آسیایی فرهنگستان علوم اتحاد جماهیر شوروی سابق و دیگر در مخزن نسخ خطی انستیتوی زبان و ادبیات فرهنگستان علوم تاجیکستان وجود دارد که نخستین آنها در سال 837 و دومین نسخه در سال 927 هـ.ق کتابت شده است.

شمار ابیات در نسخۀ دوم 154 بیت افزون‌تر از نسخۀ اول است و در برابر نسخۀ اول دو بیت اضافی دارد و با احتساب این افزونی‌ها شمارۀ ابیات این نسخه 2221 بیت است.

ابتدای این منظومه اینگونه آغاز شده است:

سپاس و ستایش خداوند را                          خداوند بی‌مثل و مانند را

که ما را خرد داد و جان آفرید                       سپهر و زمان و مکان آفرید

خداوند خلق و خداوند امر                            منزه ز کیف و کم زید و عمرو

خداوند حق خالق جان و تن                         شناسا و بینای سرّ و علن

جهان‌آفرین مبدع کاینات                            مقصّر ز کنه کمالش صفات

فروزندۀ شمع گیتی‌فروز                              برآرنده از جَیب شب صبح روز

زمین و زمان ابتداء سخن                           به امرش پدید آمد از کاف کُن

چنان کرد از بدو خلقت پدید                         جهان را که از صنع پاکش سزید

تن بوالبشر کرد از ماء و طین                       بلی خیر و شر هر دو درهم عجین