معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را در بالای صفحه ببینید.

آیت‌الله ملا اسماعیل فدایی برجی آستانه‌ای فرزند محمد‌هادی فدایی در تاریخ 1184 قمری در آستانۀ کزاز از توابع اراک دیده به جهان گشود. تحصیل را در زادگاه خود آغاز کرد؛ سپس در حوالی سال 1217 برای تکمیل معلومات خود راهی حوزه علمیه بروجرد شد و پس از مدتی از بروجرد به اصفهان و همدان رفت.

از اساتید وی سید‌محمد مجاهد فرزند سید‌علی اکبر، میرسیدعلی فرزند محمدعلی طباطبائی، میرزا ابوالقاسم قمی فرزند حسن، شیخ موسی فرزند شیخ جعفر نجفی و ملارضا استرابادی را نام برده‌اند.

وی آثار قلمی چندی پدید آورده است که می‌توان عناوین زیر را برشمرد: ینابیع البراهین فی تحقیق الحق الیقین؛ الاشعة البدریة فی شرح الجعفریه؛ الفیوضات القدسیة فی شرح الرسالة المجلسیه؛ قرة العین الناظرة فی شرح کتاب التبصره؛ معیار التمییز در شرح وجیز علامه محمد باقر بن محمد تقی مجلسی؛ صحیفة الشعرا؛ جنات النعیم؛ کفایة الطالب در شرح مختصر منتهی السئوال و العملِ؛ القساطیس المستقسطة فی القوانین المستنبطه؛ شرح النظام در تاریخ زندگی حضرت رسول (ص) و ائمه معصومین (ع) و معجزه‌های آنها و ... .

دیوان وی دربردارندۀ غزل، قصیده، مثنوی، ترکیب‌بند، ترجیع‌بند، رباعی و مراثی اهل بیت (ع) است. این کتاب افزون بر مقدمه‌ای مفصل در معرفی فدائی و شعر وی، دارای فهارس فنی شامل آیات، روایات، لغات و اصطلاحات است که می‌تواند خواننده را در یافتن مطلب در متن کتاب یاری رساند.

 در حالی که بسیاری از شعرای معروف اشعارشان محدود است و به ندرت از مرز ده هزار بیت می‌گذرد، ایشان بیش از پانزده هزار بیت شعر در سبک‌های مختلف دارد. وی شاعر توانایی است که اگر در همۀ بحور شعر نسروده باشد، به نظر می‌رسد در بیشتر آنها شعر دارد.

وی در بیشتر قالب‌های سنتی شعر از جمله مثنوی، قصیده، غزل، ترجیع‌بند و ترکیب‌بند طبع‌آزمایی نموده است. مثنویات او بیشتر در مناجات، مدح و مراثی اهل بیت (ع) است. افزون بر اینها نوحه‌ها نیز فصل مشبعی در سروده‌های فدائی را به خود اختصاص داده است.

فدائی در شعر خود از حوادث تاریخی و داستان‌های قرآن فراوان یاد کرده و به صراحت یا تلمیح به آنها پرداخته است؛ برای نمونه:

توام و یکبار مردن بر دو سن                                    قدرتش بین در عزیز و عزیر

قاتل و مقتول را ناراست جای                       از زئیر اندیش در قتل زبیر

تخلص او فدائی است و در همۀ اشعارش مثنویات، قصاید، غزلیات و مانند آن همین تخلص را آورده است.

نصیحت و موعظه در اشعار او فراوان است و کمتر شعری را می‌توان یافت که خالی از پند باشد؛ در واقع او شاعری واقع‌گرا، عالم، عارف و متعهد است که نمی‌تواند از تعالیم دیگران صرف‌نظر کند و تنها به سرنوشت خویش بیاندیشد:

لب ز عسل‌تر چه شد می‌شود از نیش‌تر                                  هست در این نوش و نوش از پی او نیشتر

جر به کفاف از جهان تر مکن القصه لب                                  هر چه خوری آب بحر تشنه شوی بیشتر

از آنجا که ایشان خود حکیم و فیلسوف است؛ افزون بر آنکه در مناجات‌های خود از انواع مفاهیم حکمی و کلامی استفاده می‌کند، در غزل‌ها هم گاه با صراحت و گاه با اشارت به بیان این مفاهیم می‌پردازد. همچنین با توجه به احاطه‌اش به آیات شریف قرآن به طور فراوان از آن در اشعار خود استفاده کرده است؛ نظیر:

بنگر به لایمسه الا المطهرون                                   قرآن کامل از کف ناقص عیار رفت

مائیم و این دو سبع مثانی که هر دو را                        تشدیدهای سبع مثانی به کار رفت

او دیوان شعر خود را همچون بسیاری از بزرگان شاعر چون نظامی، سعدی و دیگران با مدح و ثنای پروردگار آغاز می‌کند؛ اما او سبک دیگری دارد که در این سبک بسیا به نظامی شباهت دارد. اشعار او با مناجات آغاز می‌شود. در آغازین بیت مناجات از علم و حلم سخن می‌گوید که اولی سبب شرح صدر و دومی مایۀ عرت و شرف است؛ یعنی چنانچه علم به حلم آراسته شود، ارزشمند می‌شود:

یا من بالعلم یشرح الصدر                            یا من بالحلم یرفع القدر

در انتها مثنوی از حاج ملا اسمعیل فدائی:

کرد عمر مجنونه‌ای را امر حد                                   گفت او را سرور اهل خرد

ای عمر دیوانه را تکلیف نیست                                 امر حد دیوانه را از عاقلی است؟

ز آن‌که حق سبحانه در این سرا                                از قلم انداخته دیوانه را

گفت عمر با اعتراف و اعتذار                                     پس بُدم لولا علیُّ شرمسار

فهرست مطالب کتاب بدین قرار است:

مقدمۀ مصحح

مثنویات

ترجیع‌بند، ترکیب‌بند، مسمط و مخمس

قصاید

غزلیات

قطعه‌ها، رباعیات، دوبیتی‌ها و چهارپاره‌ها

نوحه‌ها و مراثی

تعلیقات:

گزیدۀ آیات مورد استفاده در متن

گزیدۀ روایات مورد استفاده در متن

گزیدۀ لغات مورد استفاده در متن