معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را در بالای صفحه ببینید.

مقدمۀ این کتاب دربارۀ تعریف علم است. نویسنده در ابتدای مقدمه می‌نویسد: به محض آنکه بحث علم مطرح می‌شود، نخستین پرسش این است که مقصود کدام معنای علم است؟ علم به معنای تجربی آن یا به معنای آگاهی؟ باید گفت در یک نگاه وسیع و فراگیر اینها دو امر جدا از یکدیگر نیستند؛ زیرا وقتی از مفهوم علم در تمدن اسلامی صحبت می‌کنیم، با توجه به اینکه در این تمدن، از تمامی شقوق علم و آگاهی و معرفت و فهم اعم از فلسفی، تجربی، دینی و عرفانی آن استفاده شده، طبعاً علم را باید به معنای فراگیر آن که دربردارندۀ نوع فهم و درک حاکم بر این تمدن و البته برای هر بخش آن، گونه‌ای از آن درنظر بگیریم. آنچه زیر عنوان علم در یک فرهنگ و تمدن قرار دارد، به صورت یک شبکۀ درهم‌تنیده، مفهومی از دانایی را دربرمی‌گیرد که در شکل‌گیری آن مجموعه فرهنگ ـ تمدنی نقش اساسی دارد، مجموعه‌ای که هر گوشه‌ای از آن مدلی و نوعی از علم برای ترسیم چارچوب «درک» اهمیت و اعتبار دارد و به گمان یا واقع روشنایی و نور را نسبت به موضوعی ایجاد می‌کند. این امر به تعریف علم و عقل، به ماهیت شیئ معقول، به روشی خاص از فهم و استنتاج، به سنت‌هایی که به این مدل اعتبار واقع‌نمایی می‌بخشد و به بسیاری از چیزهای دیگر بستگی دارد. نمای بیرونی این مجموعه دانایی در یک تمدن، با نمای داخلی و جزئی آن کاملاً در ارتباط‌اند و در مجموع ساختمان معرفتی یک فرهنگ را می‌سازند.

 در فصل اول «مفهوم دانش در تمدن اسلامی، مورد عجائب المخلوقات» نویسنده پرسش بسیار مهمی را مطرح می‌کند و آن علت انحطاط علم در تمدن اسلامی و در حوزه‌های مختلف علوم اعم از فیزیک و شیمی و پزشکی و نجوم و حتی طب و نیز علوم انسانی مانند تاریخ و جغرافیاست. او برای پاسخ به این سؤال به معرفی و نقد کتاب چند دانشی عجائب المخلوقات نوشته محمد بن محمود بن احمد طوسی نویسنده قرن ششم هجری می‌پردازد. نفوذ افکار یونانی به عنوان نظرات حکما یا منجمان و تاثیر بیش از حد آن در تفکر جهان اسلام، نفوذ بنیادهای منطقی ارسطویی و بی‌توجهی آن به استقراء، اخبار دینی از جمله اخبار یهودی و بی‌اعتنایی به برهان و استدلال از دلایل انحطاط تمدن اسلامی در علوم تجربی، استدلالی و انسانی برشمرده می‌شود.

 توجه به مقوله علم در دوره میانه بی‌تردید با بررسی زندگی افراد برجسته در حوزه علم نمود جدی می‌یابد، به ویژه آنکه در این دوره بار تولید علم و دانایی بر دوش عالمان و اندیشمندان بوده است. معرفی شخصیت‌های برجسته علمی همچون عمر بن بحر جاحظ  از دانشمندان معتزلی مذهب (قرن 3)، علی بن حزم اندلسی (قرون 4 و 5) از مردان چنددانشی و نویسندگان عقل‌گرا و آزاداندیش، ابوالحسن عامری از دانشمندان و وزیران (قرن 4)، محمد بن زکریای رازی از دانشمندان عقل‌گرا (قرون 3-4)، ابوحاتم رازی دانشمند اسماعیلی مذهب (قرون 3-4)، سیدمرتضی از اندیشمندان شیعی مذهبی (قرن 4)، غزالی (قرون چهار و پنج)، ابن ساعد اندلسی (قرن 5) و ابن حزم اندلسی (قرن 5) از جمله کارهای برجسته این کتاب است.

برخی از مقالات به بررسی کتاب‌های چنددانشی می پردازد که چشم‌انداز کلی وضعیت علمی و معرفتی عصر میانه را به دست می‌دهد که از میان می‌توان جدا از کتاب عجائب المخلوقات، به کتاب «نفائس الفنون فی عرایس العیون» از شمس‌الدین محمد بن محمود آملی (قرن8)، «البدء و التاریخ» مقدسی و رساله «انوار مشرقه» از آثار دوره صفوی اشاره کرد.

نویسنده در این مجموعه مقالات افزون بر نقد آثار دوره میانه، به نوشته‌هایی می‌پردازد که امروزه با نگاهی مطلق‌گرایانه از جایگاه برخی از علوم در دوره میانه ستایش می‌کند که از جمله آنها مقاله نقدی بر رساله «دفاع از طب سنتی» حداد عادل است.

این کتاب با طرح سؤالات جدید دربارۀ مسئلۀ علم در تمدن اسلامی و نسبت آن با مفاهیم دیگر از جمله خرد، شبه علم و خرافات و معرفی برخی از اشخاص و کتاب‌های برجسته در این خصوص گامی بلند در راه نقد درونی فرهنگ علم و تمدن اسلامی در قرون میانه بر‌می‌دارد.

فهرست مقالات کتاب بدین ترتیب است:

مفهوم دانش در تمدن اسلامی (مورد عجائب المخلوقات طوسی)
عمرو بن بحر جاحظ و نظام معرفتی علوم در قرن سوم هجری
همه علوم و یک علم (دیدگاه‌های ابن حزم در طبقه‌بندی علوم)
مفهوم علم در طب سنتی (نقد رساله دفاع از طب سنتی)
ابوالحسن عامری و مراتب علوم
نفائس الفنون و مفهوم علم و تقسیمات آن
تجربه‌ عقل‌گرایی و نقل‌گرایی میان ابوحاتم رازی و زکریای رازی
مفهوم خرافه در ادبیات اسلامی قرون میانه
سیدمرتضی و نقد احادیث مربوط به حیوانات و پرندگان
احکام نجومی و اغتشاش فکری ـ عقلی در تمدن اسلامی
دیدگاه علمای عصر صفوی درباره احکام نجومی
علوم شرعی و غیرشرعی از دیدگاه غزالی
رابطۀ هدف از آموختن دانش با پیشرفت آن
علم فریضه عمومی است یا خصوصی
ابن صاعد اندلسی و مفهوم علم در تمدن اسلامی
اندیشه و تفکر مقدسی درباره علم و نظر
ابن حزم اندلسی و نقد تاریخی (روش نقد علمی در تاریخ)