معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را در بالای صفحه ببینید.

نوشتن درباره آنچه در طول تاریخ در باور مردمان نشسته است، کاری است دشوار؛ به ویژه اگر آنها به گونه‌ای عمیق با عناصر ملی یا مذهبی آن دیار گره خورده باشند. کم نیستند کسانی که بسیار به آنها پرداخته شده؛ اما هنوز وجود پر‌فیض‌شان میان مردم ناشناخته مانده است. نمونه بارز این بزرگان خضر و همچنین الیاس است که اولی راهنمای گم‌شدگان در بیابان‌هاست و دیگری نجات‌دهنده غرق‌شدگان در دریاها.

لقمان حکیم از سال‌ها پیش از ظهور دین مبین اسلام، در بین ملل مختلف جهان از جمله مصریان قدیم، یهودیان، یونانیان، ترک‌ها، اعراب، ایرانیان و سایر ملل نامی آشنا و پرآوازه بوده است و حتی سخنان حکمت‌آمیز او در چند قرن گذشته میان مردم رایج بوده و در مکالمات روزمره و در محافل خصوصی و عمومی به کار می‌رفته یا به صورت مکتوب دست به دست می‌شده است.

لقمان یکی از چهره‎هایی است که قرن‌هاست نام و آوازه‌اش میان مردم و باورهای‌شان پیچیده و افعال حکمت‌آمیز و بالاتر از آن کرامت‌های بسیاری به او نسبت داده شده است. باید توجه داشت اگر نام این بزرگان از اذهان مردم پاک نشده و نسل به نسل پیش آمده از آن‌روست که هر یک به شاخصه‎ای در حافظه جمعی مردم این دیار نامش مانا شده؛ فی المثل اگر خضر شهره است به خدمت، لقمان شناخته شده به حکمت.

چه حسنی بالاتر از آنکه خداوند یکی از سوره‌های قرآن کریم را به نام لقمان نام گذارده و نه‌تنها از حکمتش که از خود او نیز به نیکی یاد کرده است. با استناد به آیات نازل شده از سوی خداوند، می‎توان یقین یافت که لقمان نه برآمده از داستان‌ها و اسطوره‌ تاریخی که چهره‌ای واقعی بوده است. داستان‌های نقل شده قبل و بعد از اسلام درباره لقمان دلالت از هوش و دانش او و حکایت از برتری‌اش در قیاس با بسیاری از مردمان هم‌روزگارش دارند. پی‌ریزی بنای داستان و شخصیت لقمان بر آن گذاشته شده است که وی فردی رنگین‌پوست و اهل سودان، حبشه، مصر یا سرزمین‌های دیگر آفریقا است. بیشتر قصه‌ها و رویدادهای مربوط به لقمان در فلسطین روی داده است؛ مثلاً داستان برده بودن لقمان در خانۀ یک بنی‌اسرائیلی و ماجرای خوردن خیار تلخ یا موضوع قمارباختن اسرائیلی و شرط بستن به اینکه آب رودخانه را بخورد و غمگین‌شدنش و راهنمایی کردن غلامش لقمان و نجات یافتنش و بالاخره دانستن حقیقت و آزادکردن لقمان از غلامی و سایر ماجراها همه در فلسطین اتفاق افتاده‌اند.

با این حال نوشته‌ها و کتاب‌های منتشر شده گوناگون نشان از آن دارد که تاکنون تحقیقی کامل درباره ابعاد گوناگون زندگی لقمان حکیم که شامل سرگذشت کامل وی و عمده فعالیت‌ها و افکارش و به ویژه جامع حکایت‌ها، پندها و نصیحت‌های او باشد، منتشر نشده است. هرچند که در برخی آثار به شکلی پراکنده به سخنان نغز او یا شرح و توصیف سوره لقمان در قرآن کریم پرداخته و اشاراتی به پندها و نصایح ده‌گانه او دارند و پاره‌ای شرح و تفسیرها که در نوع خود جامع نیز بوده‌اند، به بخش‌هایی از وجوه این شخصیت بزرگ تاریخی پرداخته‌اند.

نگارنده در پیش‌گفتار کتاب می‌نویسد: «پراکندگی بیش از حد سخنان لقمان در منابع فارسی، سالیان درازی است که بیم و نگرانی ازبین‌رفتن‌شان را در خاطر نگارنده پدید آورده است، به همین سبب از همان سال‌ها تصمیم بر آن داشتم که در جمع‌آوری و تدوین مطالب مربوط لقمان حکیم همت گمارم ... با این انتظار که این کتاب دستمایه‌ای باشد برای دانش‌پژوهان و اندیشمندانی که در آینده قصد تحقیق و مطالعه بیشتر درباره زندگانی و پندهای لقمان خواهند داشت یا به منابع جدیدتری درباه لقمان دست یافته‌اند».

این کتاب در سه بخش تألیف شده است: بخش اول به زندگی و سرگذشت لقمان حکیم می‌پردازد. بخش دوم کتاب دربردارنده حکایت‌هایی از لقمان است که به بررسی لقمان در شعر و ادب فارسی، لقمان حکیم در باور مردم و در گنجینه فرهنگ و ادب و نهایتاً در آثار مکتوب اختصاص یافته است. بخش سوم نیز دربرگیرندۀ پندها و اندرزهای لقمان حکیم است.

فهرست مطالب کتاب بدین قرار است:

مقدمه

پیش‌گفتار

بخش اول: زندگی و سرنوشت لقمان حکیم

1. شرح حال لقمان حکیم

2. علت و چگونگی اعطای حکمت به لقمان

بخش دوم: حکایت‌هایی از لقمان

1. لقمان حکیم در شعر و ادب فارسی

2. لقمان حکیم در باور مردم

3. ضرب‌المثل‌های لقمان

4. حکایت‌های لقمان حکیم در گنجینۀ فرهنگ مردم

5. حکایت‌های لقمان حکیم در آثار مکتوب

بخش سوم: پندها و اندرزهای لقمان حکیم

1. پندهای لقمان حکیم

2. گزیده‌ای از پندهای شاگردان لقمان حکیم

پیوست‌ها: فهرست راویان قصه‌های مردمی