معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را در بالای صفحه ببینید.

خواب و رؤیا از شگفت‌آورترین موضوعات زندگی بشری‌اند و همیشه در میان اقوام و ادیان پیچیده و رازآلود قلمداد شده‌اند؛ چه حالت فیزیولوژیکی داشته باشند و تصاویری از اتفاقات روزانه زندگی و به تعبیر قرآن اضغاث احلام را بازتاب دهند و چه نشانه‌ها و تصاویری باشند که نیمه دیگر انسان و نفس برتر را نشان دهند.

هر داستانی نیازمند راوی، شخصیت، طرح و زبان است. حال این سؤال مطرح می‌شود آیا داستان‌های خواب در متون صوفیانه، حاوی ظرافت‌های روایی فوق هستند؟ به نظر گردآورندگان این کتاب، پاسخ مثبت است. اساسی‌ترین ویژگی داستان‌های صوفیانه این است که بر محور بن‌مایه‌های عظیم و خارق‌العاده شکل می‌گیرند. در این قصه‌ها کرامت و به تبع آن خواب، عامل ذاتاً فضاساز و پیش‌برندۀ قصه است. از این رو می‌بینیم راویان و نویسندگان قصه‌های صوفیانه، با ایجاز منحصربه‌فرد و نظم دقیق می‌کوشند کرامت خواب را در مرکز و گرانیگاه داستان قرار داده و همۀ عناصر و موقعیت‌های دیگر را به آن وابسته کنند. به عبارت دیگر موضوع محوری خواب‌ها در حقیقت تابلو و تصویری استعاری است که کلیت اعمال داستان در آن تجلی می‌یابد.

البته ناگفته نماند بن‌مایۀ خواب در بعضی از داستان‌های این مجموعه، مانند آنچه در کتاب‌های مقامات ژنده پیل، مناقب العارفین، رسالۀ فریدون سپهسالار، تحفة اهل العرفان فی ذکر سید الاقطاب روزبهان آمده است، شاید بازتاب‌دهندۀ ظریف واقعۀ کرامت خواب نباشد؛ هدف اصلی راوی در این موارد بیشتر اثبات کردن قدیت ماورایی مرشد مورد نظر خود است و چه بسا برای او دستیابی به این هدف واقعۀ اصلی خواب را تحریف کند.

می‌توان گفت قصه‌های کرامت در متون صوفیه، مملو از تناقض‌ها و خلاف‌آمدهای تکراری هستند و طبیعتاً تصاویری هم که از این وقایع شکل می‌گیرند، اوج خیال‌پردازی را نشان می‌دهند. از این نظر عالم رؤیاهای صوفیانه می‌تواند به خیال‌انگیزی هنر و ادبیات شبیه باشد، با این تفاوت که صور خیال در اینجا از جنس آفرینش‌گری ادبی نیست، بلکه نشأت گرفته از بینش است. صور خیال در زبان عرفان بیشتر پدیداری است و در زبان ادبیات بیشتر پنداری. به عبارت دیگر زبان عرفان مبتنی بر بینش پیش می‌رود و زبان ادبیات مبتنی بر آفرینش. بینش عرفانی همان چیزی است که عرفا برای آن تعبیر شهود را به کار برده‌اند. با اینکه مسئلۀ شهود در هنر نیز مطرح است، شهود هنری طرح کم‌رنگی از شهود عرفان را می‌نماید؛ از این‌رو می‌توان گفت زبان خواب‌های صوفیانه ساده و بی‌پیرایه‌اند؛ چراکه از ضمیر ساده و بی‌تکلف عرفا برآمده‌اند. البته ساده‌نویسی‌ای که به ظرافت هنری آراسته است؛ زبانی که از نظم خاصی پیروی می‌کند، آهنگ شاعرانه دارد، جملاتش کوتاه و ضرب‌آهنگ‌دار است و به سختی می‌شود کلمه و عبارتی را در آن جابجا کرد و با این حال از تشبیه و استعاره و جناس هم برای زینت‌بخشی و تفنن ادبی در آن خبری نیست.

گردآورندگان این مجموعه بر آن‌اند که داستان‌های خواب به واسطه ظرافت‌های روایی، هم سهم لذت خواندن را برای خوانندگان به ارمغان می‌آورند و هم به خاطر درون‌مایه‌های نغز اخلاقی، تربیتی و عرفانی می‌توانند نیازهای روحی و روانی ما را تسکین دهند.

فهرست مطالب کتاب بدین قرار است:

طرحی برای طبقه‌بندی بن‌مایۀ «خواب» در قصه‌های کرامت

قصه‌های خواب در التعرف لمذهب التصوف

قصه‌های خواب در شرح التعرف لمذهب التصوف

قصه‌های خواب در سیرت ابن خفیف

قصه‌های خواب در پند پیران

قصه‌های خواب در منتخب رونق المجالس و بستان العارفین و تحفة المریدین

قصه‌های خواب در کشف المحجوب

قصه‌های خواب در ترجمۀ رسالۀ قشیریه

قصه‌های خواب در طبقات الصوفیه

قصه‌های خواب در فردوس المرشدیه فی اسرار الصمدیه

قصه‌های خواب در مقامات کهن و نویافتۀ ابوسعید ابوالخیر

قصه‌های خواب در حالات و سخنان ابوسعید ابوالخیر

قصه‌های خواب در اسرار التوحید

قصه‌های خواب در نوشته بر دریا

قصه‌های خواب در مقامات ژنده پیل

قصه‌های خواب در تذکرة الاولیاء

قصه‌های خواب در تحفه اهل العرفان فی ذکر سید الاقطاب روزبهان

قصه‌های خواب در روح الجنان فی سیرة الشیخ روزبهان

قصه‌های خواب در رسالۀ فریدون سپهسالار

قصه‌های خواب در مناقب العارفین

قصه‌های خواب در نفخات الانس