معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را در بالای صفحه ببینید.

نظیره در اصطلاح ادبی به اثری گفته می‌شود که پدیدآورنده آن در خلق اثر به یکی از آثار برجسته قبل از خود نظر داشته باشد. نظیره‌گویی در ادب فارسی از قرن هفتم هجری آغاز شد و طی چند قرن همواره مورد توجه گویندگان اعصار مختلف قرار گرفت. از میان نظیره‌های گوناگون که در موضوعات مختلف پدید آمده از جمله باید به نظیره‌های داستانی از نوع غنایی و عاشقانه اشاره کرد که سرایندگان آن بیش از همه به نظامی گنجوی شاعر پرتوان قرن ششم هجری توجه داشته‌اند.

نظیره‌های داستانی غنایی هرچند از قرن هفتم مجال ظهور یافت؛ اما در برخی دوره‌ها همچون قرن نهم و در پی آن عصر صفوی از گسترش بیشتری برخوردار بوده است. اگرچه تفاوت‌های زیادی میان این آثار به لحاظ کمی و کیفی وجود دارد، با این حال باید اذعان کرد که بهترین نظیره‌ها همان‌هایی است که در قرن‌های هفتم، هشتم و نهم به وسیله شاعرانی چون امیرخسرو دهلوی، خواجوی کرمانی، سلمان ساوجی و جامی پدید آمده‌اند.

این کتاب گزینش پنج نظیره داستانی برتر از شاعران نامی در عرصه داستان‌سرایی است. در این کتاب مؤلف کوشیده تا از یک‌سو به خلاصه‌کردن داستان‌ها - البته تا آنجا که به پیکره داستان آسیبی نرسد - بپردازد و از سوی دیگر بررسی و تحلیل داستان‌ها موضوعی است که از نظر نویسنده کتاب پوشیده نمانده است.

شاعران پس از نظامی در ادوار مختلف کوشیده‌اند به پیروی از خمسۀ نظامی خمسه‌ای بسرایند یا اینکه لااقل به برخی از منظومه‌های پنج‌گانۀ وی تأسی کرده و به سبک و طریقۀ آن اثری را خلق کنند. اشاره به بعضی از این نظیره‌ها برای پی بردن به این تلاش مستمر گویندگان ادوار بعد از نظامی نکته‌ای است که نمی‌توان از آن صرف‌نظر کرد. امیرخسرو دهلوی در قرن هفتم نخستین شاعری است که افزون بر پدیدآوردن بعضی منظومه‌های داستانی که متأثر از حال و هوای هند است، خمسه‌ای نیز به تقلید از پنج گنج نظامی ساخت که عبارتند از: مطلع الانوار، شیرین و خسرو، مجنون و لیلی، آیینۀ اسکندری و هفت بهشت.

خواجوی کرمانی از گویندگان توانای قرن هشتم هجری منظومه‌هایی دارد که بعضی از آنها به تقلید و پیروی از نظامی سروده شده است؛ همچون: روضة الانوار، همای و همایون و گل و نوروز. در برخی منظومه‌ها نیز خواجو شاهنامۀ فردوسی را در نظر داشته است؛ همچون سام‌نامه.

سلمان ساوجی از دیگر گویندگان قرن هشتم مثنوی‌های جمشید و خورشید و فراق‌نامه را پدید آورد. هرچند به گفتۀ مرحوم ذبیح الله صفا جمشید و خورشید داستانی است ابداعی؛ اما متأثر بودن شاعر از منظومه‌های داستانی پیش از خود به خوبی در آن مشهود است و می‌توان اذعان کرد که شاعر در کار خود از جمله نظامی را مقتدای خویش قرار داده است.

عصار تبریزی از گویندگان قرن هشتم مثنوی‌ای دارد که هرچند خود آن را «عشق‌نامه» نام نهاده بود؛ اما با توجه به نام قهرمان اصلی داستان به منظومۀ مهر و مشتری معروف است. شاعر این اثر خود را به تقلید از خسرو و شیرین نظامی سروده است.

جامی نام‌آورترین شاعر قرن نهم هجری کتابی دارد به نام هفت اورنگ مشهور است. این کتاب مجموعه‌ای از مثنوی‌های هفت‌گانۀ جامی است که از جملۀ آنها یوسف و زلیخا و لیلی و مجنون است که شاعر آنها را به عنوان نظیره‌ای بر خسرو و شیرین و لیلی و مجنون نظامی ساخته است.

مکتبی شیرازی از دیگر شاعران قرن نهم هم منظومه‌ای با نام لیلی و مجنون دارد که می‌توان آن را نظیره‌ای موفق و نیک بر لیلی و مجنون نظامی دانست.

وحشی بافقی در قرن دهم مثنوی‌های ناظر و منظور و فرهاد و شیرین را به عنوان نظیره‌هایی بر مثنوی‌های نظامی پدید آورد. البته فرهاد و شیرین او با فرارسیدن مرگش ناتمام ماند و بعدها وصال شیرازی در دوران قاجار آن را کامل کرد.

گفتنی است که در عصر صفوی شاعران متعددی به نظیره‌گویی روی آوردند و یک یا چند اثر نظامی را الگوی کار خویش قرار دادند؛ حتی گاه به شاعرانی برمی‌خوریم که شیفتگی آنان به نظیره‌سازی سبب شده تا بیش از یک بار به ساختن اینگونه منظومه‌ها روی آورند؛ چنان‌که عبدی‌بیک نویدی شیرازی دوبار به ایجاد خمسه به تقلید از نظامی پرداخته و قصد داشته که سومین خمسه را نیز پدید آورد که ظاهراً فرصت آن را نیافته است.

از مقایسۀ این آثار با آثار متقدم به خوبی می‌توان بدین معنا وقوف یافت که هرچه به گذشته برمی‌گردیم، آثار را برخوردار از رنگی واقع‌گرایانه‌تر می‌بینم و هرچه به قرون متأخر و آثار آن می‌نگریم، سایۀ عناصر وهمی و حضور شخصیت‌های غیرواقعی چون دیو و پری را در قصه‌ها پررنگ‌تر می‌بینیم.

ابتدای هر فصل به چکیده‌ای از داستانی که بدان می‌پردازد، اختصاص دارد که ضمن مرور داستان این فرصت را در اختیار خواننده می‌گذارد که با دید بازتری مابقی مطالب را دنبال کند.

فهرست مطالب کتاب بدین قرار است:

مقدمه

بخش اول: هشت‌بهشت سرودۀ امیرخسرو دهلوی

بخش دوم: جمشید و خورشید سرودۀ سلمان ساوجی

بخش سوم: همای و همایون سرود خواجوی کرمانی

بخش چهارم: یوسف و زلیخا سرودۀ عبدالرحمن جامی

بخش پنجم: فرهاد و شیرین سرودۀ وحشی بافقی و وصال شیرازی