معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را در بالای صفحه ببینید.

میرزا حسن، فرزند میرزا مهدی، از آزادی‌خواهان و روشنفکران عصر خود در آذربایجان بود. هرچند در حجرۀ پدر در مراغه به شغل بزّازی اشتغال داشت، امّا این دلیل بر آن نمی‌شود که او از سیاست و اتفاقاتی که در اطرافش می‌افتد، بی‌خبر است.

او از فهم و خرد بهرۀ شایانی داشت. پاک‌طینت، خیّر و بسیار فرهنگ‌دوست بود. او با سرمایۀ شخصی خود، اوّلین مدرسۀ دخترانه را در سال 1325 هـ.ق. در مراغه افتتاح نمود؛ هرچند با مخالفت عدّه‌ای کج‌اندیش و متحجّر مواجه شد. او در ارتقای سطح علمی، فرهنگی مردم شهرش از هیچ عملی دریغ نداشت. مکاتباتی با مدیران روزنامه‌های حبل‌المتین، صور اسرافیل، روح‌القدس، رهنما و مساوات داشت و در این جراید، دست‌نوشته‌ها و اندیشه‌هایش را به چاپ می‌رسانید. وی در خصوص آمدن روزنامه به مراغه می‌نویسد: «روزنامه‌های زیادی در ایران انتشار یافت و مردم تمام جریده‌خوان شدند. از بازار که گذر می‌شد، تمام اصناف روز چاپار جریده در دست و می‌خواندند. عالمی داشت و برای ترقّی‌خواهان وطن حظّ‌ها می‌داد».

میرزا حسن روی افکار وطن‌پرستی و ترقّی‌خواهیش همیشه مورد قهر و غضب حاکم و فرمانفرمای آذربایجان، که حاجی صمدخان شجاع‌الدوله بود، قرار می‌گرفت و از قهر و کین او در امان نبود. در دوران اوج مشروطه‌خواهی مردم ایران، به دستور شجاع‌الدوله، شکوهی دستگیر و مورد شکنجه‌های سخت و طاقت‌فرسا قرار می‌گیرد. در خصوص زندان حاجی صمدخان می‌نویسد: «همین که در زندان زده می‌شد، همگی مضطرب شده و حاضر مرگ می‌شدیم. فرّاش که یکی از ماها را با طوق آهنین بیرون می‌برد، تا مراجعت او به زندان، رفقا چه خیال‌ها می‌کردند و چه اضطراب‌ها می‌نمودند. بنده از اوّل می‌دانستم که خلاصی بنده دشوار است. اشتهار بنده به مشروطه‌خواهی و اقدامات بنده در ترویج معارف مشروطه و اتهام بنده در انظار مردم و عداوت حاج شجاع‌الدوله و عظمای شهر با بنده عجبا چگونه خلاصی ممکن خواهد شد. فردای آن روز آمده مرا بردند و در حضور حسام نظام نگهداشتند. اوّل حرف حسام نظام این شد که حاج شجاع‌الدوله می‌فرماید: این چه کاغذپرانی است می‌نمایید. حکم کرد اوّل سبیل‌های مرا کندند. بعد از آن برده، چوب و فلک بسته، خیلی زدند و در زیر چوب ده‌هزار تومان خواستند».

میرزا حسن برای در امان ماندن از خشم شجاع‌الدوله و عواملش، مصلحت در آن دید که برای مدّتی از شهر مراغه و آذربایجان به دور باشد. این بود که به فکر سفر افتاد. او شهر مشهد را انتخاب کرد تا هم زیارتی باشد و هم شاید تا بازگشت از سفر، استبداد شجاع‌الدوله در آذربایجان به سر آید و بتواند آزادانه به زندگی خود بپردازد. ماحصل این سفر میرزا حسن، تدوین این سفرنامه شد. سفرنامۀ فوق خطی بوده و به خط خود میرزا حسن در 144 صفحه به خط نستعلیق تحریری در 15 سطر در دفتری با جلد تیماج قهوه‌ای در ابعاد 10*15 نگاشته شده است که از بیست و دوم شعبان 1329 هـ.ق آغاز و تا پانزدهم ذی الحجۀ همان سال ادامه می‌یابد. در صفحۀ اول این سفرنامه یکی از پسرانش چنین نوشته است: «سفرنامۀ پدرم، شادروان حاجی میرزا حسن شکوهی که در زمان استبداد از ترس جان جلای وطن کرده، به سیر و سیاحت پرداخته بود. این سفرنامه از تبریز شروع و از راه بادکوبه و عشق آباد و خراسان و برگشت مجدد از همان مسیر تا بادکوبه و تبریز و پنهان شدن مرحوم از ترس شجاع الدوله (حاجی صمدخان) پایان می‌یابد. نسخۀ خطی این سفرنامه اکنون در تملک نوۀ آن مرحوم آقای بوذرجمهر شکوهی است که از طرف ایشان در اختیار مصححان این کتاب قرار گرفته است.

این سفرنامه بسیار جالب و ارزشمند و قابل استفاده برای محققین و علاقمندان به مسائل تاریخی، مردم‌شناسی، جهت آشنایی با آداب و رسوم، اطلاع از ایستگاه‌های بین راهی، توصیف شهرها، راه آهن، کارخانه‌ها و موارد بسیار دیگر در آن روزگار است.

وی توصیف بسیار زیبایی از شهرها به ویژه مشهد مقدس و شهر بخارا به دست می‌دهد. هنگام اقامت در مشهد، حین زیارت حرم مطهر امام رضا (ع) با دقت و حوصلۀ تمام کاشی‌‌نوشته‌های دیوارهای حرم را خوانده و در این دفتر ثبت کرده است که بسیار ارزشمند است. در مسیر حرکت از قبور بزرگان و شاهان دیدن می‌کند و آن را نشانۀ بی‌وفایی دنیا و مایۀ عبرت آدمی می‌شمارد.

در لابلای نوشته‌هایش به وضعیت ایرانیان مقیم روسیه اشاراتی دارد. به دقت تعداد آزادی‌خواهانی را که برای در امان ماندن از دست عمال حکومت به آنجا پناه برده‌اند، می‌شمارد و از چگونگی معیشت آنان صحبت می‌کند.

او هرچند در سیر و سیاحت است، ولی نمی‌تواند دل از سرزمین خود و سرنوشت آن بکند. هر آن در پی کسب اطلاعی از وضعیت مشروطه و مشروطه‌خواهان است. با کوچک‌ترین خبر مسرت‌بخش از پیروزی مشروطه و خبر شکست استبداد، به وجد می‌آید و در آرزوی سعادت و پیروزی نیک‌خواهان ایران است.

بخش پایانی سفرنامه مربوط می‌شود به وقایعی که میرزا حسن پس از رسیدن به تبریز با آنها مواجه می‌شود. با دقت تمام نام محل و اشخاص را یاد می‌کند، به خوبی و وضوح ماوقع را توضیح می‌دهد. ثبت وقایع سال 1329 هـ.ق تبریز که در این زمان در محاصرۀ حاجی صمدخان شجاع‌الدوله قرار داشت، در تحقیقات مربوط به وقایع مشروطۀ ایران از اهمیت شایانی برخوردار است.

بخشی از دست‌نوشته‌های «میرزا حسن شکوهی» که گویای حوادث و اتفاقات مربوط به سال‌های آغازین انقلاب مشروطیت ایران یعنی سال 1324 هجری قمری می‌باشد و همچنین اسناد و مکاتباتی که آن مرحوم با مجلس شورا و دیگر اشخاص نموده در این کتاب جمع آمده و بازخوانی شده‌اند. در انتها نیز تصاویر مرتبط با میرزا حسن شکوهی و خاندان شکوهی‌ها ضمیمه شده است.

فهرست مطالب کتاب بدین قرار است:

سفرنامه

خاطرات مشروطیت

اسناد و مکاتبات

تصاویر