معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را در بالای صفحه ببینید.

این کتاب سفرنامۀ تبریز ـ عتبات علی اکبر مشکوة السلطان است که دربردارندۀ اطلاعات باارزش و مفیدی است. چه مؤلف اغلب مشهودات خود را از بعضی ابنیه تاریخی و مستحدثه و کتیبه‌ها و اوقاف مسیر نقل نموده، همچنین وضعیت آن روزۀ شهرها و دهات و احوال سکنه و مردم را حکایت می‌کند. یکی از فواید این سفرنامه شرحی است که از وضعیت ساختمان و خصوصیات بنا و سایر کیفیات اعتاب مقدسه و مشاهد مشرفه و مقابر بزرگان دین داده، به ویژه دربردارندۀ معلومات مفید و سودمندی است دربارۀ کارهایی که به وسیلۀ سلاطین و دیگر بزرگان ایرانی انجام شده است. همچنین فواصل شهرها و منازل را به دقت تعیین و بیان کرده است. در حقیقت این کتابچه یک جغرافیای تاریخی به حساب می‌آید.

عتبات افزون بر اینکه در همسایگی ایران واقع شده، همیشه با تاریخ این کشور نیز نوعی پیوند دائمی داشته است؛ زیرا مردم ایران پیوسته برای توسل به مشاهد مشرفه، آرزوی زیارت آن اماکن را داشته‌اند. از طرف دیگر این سرزمین همیشه برای مقصرین سیاسی و درباریان مغضوب شده که از ترس جان مجبور به فرار از ایران می‌شدند، پناهگاه و مأمنی بود که در آنجا آرام می‌گرفته‌اند.

علی اکبر مشکوة السلطان نویسندۀ این سفرنامه شاعر نیز بوده و تخلص «هما» داشته، ولی در هیچ‌کدام از تذکره‌ها نامی از وی دیده نشده است. در لابلای صفحات این سفرنامه اشعاری از او آمده است.

علامۀ فقید شیخ آقا بزرگ تهرانی در شاهکار عظیم خود «الذریعه» مشکوة المسافرین را اینگونه معرفی می‌کند: «مشکوة المسافرین لمشکاة سلطان المتخلص به «هما» علی اکبر بن داود وقایع‌نگار و هو فی سوانح رحلته الی العتبات فی 1317. یذکر فیه مشاهداته حاوی المطالب الجغرافیة و التاریخیة. اوله:

[به نام خداوند جان و خرد               که بی‌نام او خامه بر نگذرد

چنین گوید ذرۀ خاکسار علی اکبر مشکوة .... ] یوجد فی (دانشگاه: 3073) به خط علی اصغر الشریف بنان دفتر بن داود. کتابته 1318 کما فی فهرسها».

میرزا علی اکبر وقایعی متخلص به مشکوة فرزند میرزا داود وقایع‌نگار است که در سال 1289 هجری قمری زاده شد. بنابراین در هنگام نگارش این سفرنامه حدود سی سال داشته است. نامبرده از ادبا، شعرا و خوشنویسان آذربایجان بوده و دارای دیوان شعری در ده هزار بیت بوده است. در اوایل عمر «هما» تخلص می‌کرد، سپس تخلص «مشکوة» را برای خود برگزید. وی در سال 1311 خورشیدی در 61 سالگی در تبریز درگذشت. این سفر در تاریخ دهم جمادی الاول سال 1317 قمری از تبریز شروع و در تاریخ 29 ذیقعده الحرام همان سال ختم شده است.

از جمله مزایای این کتاب، اشاراتی به وضع ارزاق عمومی در آن روزگار است. در صفحه 17 این سفرنامه می‌خوانیم: «عجیب است که با وجود این همه گندم که همه روزه وارد تبریز می‌شود، باز عمل نان مغشوش است. حضرت واهب العطایا خود به حال ضعفا و فقرا ترحم فرماید».

نسخۀ مختصری که تاکنون از این دفترچه دیده شده، متعلق است به کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران به شمارۀ 03073. این نسخه شامل 86 برگ نوزده سطری بوده و خط نسخه نستعلیق است. کتابت نسخه به دست علی اصغر بنان دفتر ـ برادر مؤلف ـ انجام گرفته و در حاشیۀ صفحات توضیحاتی بدون قید به مأخذ به امضای کاتب نوشته شده که چون مربوط به اصل سفرنامه نیست در این کتاب در پاورقی آورده شده است.