معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را در بالای صفحه ببینید.

در بخش اول برای اینکه مخاطب هر چه بیشتر با آرا و اندیشه‌های دکتر دینانی آشنا  شود، ضمن معرفی کتاب‌های ایشان، توضیحی مختصر دربارۀ هر کدام از این آثار داده شده است. به عبارت دیگر هر یک از کتاب‌های ایشان به طور مختصر توصیف می‌شوند. در بخش دوم رابطۀ فلسفه و ادبیات و تأثیر و تأثر آنها از یکدیگر بررسی می‌شود. بدیهی است روزگاری کل فلسفه داخل در ادبیات بوده و بسیاری از ادیبان سخنان فلسفی و حکمی داشتند و از این‌رو در تاریخ به بسیاری از شاعران «حکیم» می‌گفتند و بسیاری از فلاسفه «شعر» می‌سرودند که از این جمله می‌توان به حکیم ناصرخسرو قبادیانی یا حکیم ابن سینا یا شیخ شهاب الدین سهروردی اشاره کرد.

کتاب «هستی و مستی» روایت دکتر دینانی از اندیشه‌های بلند حکیم عمر خیام نیشابوری در هستی‌شناسی و حاصل تفرج حکیمانۀ وی در گلشن جادویی رباعیات اوست. این کتاب تقریری روشمند و تلخیصی از کتاب مذکور است.

دکتر دینانی در این کتاب دربارۀ موضوعاتی چون هستی و مستی، عشق و عقل، پیدایی و ناپیدایی و زیبایی و اخلاق از منظر خیام سخن گفته است. آنچه بیش و پیش از هر چیز به کتاب «هستی و مستی» اعتبار می بخشد، آشنایی عمیق مؤلف با مبانی دو نظام فلسفی مشاء و اشراق و نظر محققانه‌ای است که از رهگذر این شناخت به فلسفۀ مشایی و رویه اشراق خیام داشته است.

آنچه مسلم است، خیام هرچند بیشتر به سبب تبحرش در ریاضیات، نجوم و نیز سرودن شعر شهرت دارد، اما پیش از آنها فیلسوفی ژرف‌اندیش و دارای فلسفه‌ای خاص است. از این‌روست که برخی نویسندگان اهل حکمت او را تالی و جانشین ابن سینا، پهلوان حکمت یونانی و آموزگار بی‌بدیل فلسفه دانسته‌اند. خیام در رباعیات خود گنج‌خانه‌ای از معارف عقلی که هماهنگ با شأن فلسفی اوست، بارها و بارها پرسیده است که آغاز چیست؟ انجام کجاست؟ کیستم و چرا زندگی می‌کنم؟ چرا کاینات به وجود آمده و چرا از میان می‌روند؟ پرسش‌هایی از این دست که قرن‌هاست فکر بشر را به خود مشغول داشته است، نخستین و واپسین دغدغه خیام است.

در این میان آنچه بدیهی و مسلم به نظر می‌رسد هستی و حیات و سپس سرنوشت محتوم وی، مرگ است. ناگزیر زندگی، فرصتی کوتاه و ناپایدار و البته مغتنم و دوست‌داشتنی است. تأکید خیام بر اغتنام فرصت و تأسف وی بر نیست‌شدن زیبایی‌های طبعیت نیز از رهگذر مرگ‌اندیشی او حاصل می‌شود. مشاهده دگرگونی‌های همیشگی و پایان‌ناپذیر عالم برای خیام انگیزه‌ای در درک حضور دائمی مرگ است. دقت وی در جریان بی وقفه استحاله اجساد و پیگیری آنها ـ از قبیل گرَدی که امروز بر رخسار می‌نشیند و خود غبار رخ نازنینی است که در خاک شده است ـ نمودار نگاه حکیمانه و ژرف‌بین اوست.

در یک کلام انعکاس مرگ در شعر خیام حاصل تأملات فلسفی او در وجود و عدم، واحد کثیر و جبر و اختیار است. در این رباعیات، حتی اگر از باده سخن می‌رود، حاکی از تأمل در ناپایداری زندگی و نموداری از تمتع از حیات است نه باده‌نوشی.

آنچه کتاب هستی و مستی به ما می‌بخشد، این نکتۀ ارزشمند است که روایت خیام و اندیشه‌های او به ویژه تعریف جدید او از زندگی از زبان یک استاد فلسفه که از سرچشمه‌های اندیشۀ وی در هر دو حوزۀ فلسفه مشاء و اشراق و نیز آبشخورهای حکمت خسروانی او آگاه است بی‌تردید راهگشا و معرفت‌افزا خواهد بود.

همین ویژگی است که گفتگوهای کتاب هستی و مستی را از دیگر تحقیقات و نظراتی که پیرامون خیام ارائه شده است، امتیاز می‌بخشد.

در نظر دکتر دینانی دو مسئله بنیادین در اندیشۀ خیام «زمان» و «مرگ» است که بروز جوانب هر یک را در منظومه فکری وی فراوان می‌توان یافت. مسئله زمان که دیرزمانی ابن سینا فیلسوف سلف خیام را به خود مشغول داشته بود، در آثار خیام چندان نمود دارد که می‌توان از آن به عنوان شاخصۀ تفکر خیامی یاد کرد.

دکتر دینانی در پاسخ به کسانی که ناپایداری جهان در نظر خیام را ناشی از اباحی‌گری و تخدیر دانسته‌اند، معتقد است که این نگاه نتیجه عدم درک درست از اندیشه خیام است.

او خیام را هستی‌شناسی همواره در سلوک معرفی می‌کند که با پرسش‌ها و تردیدهای دائمی خود بت‌های برساخته از مشهورات را می‌شکند و به وادی کرانه ناپیدای تحيّر قدم می‌گذارد و از نظر این فیلسوف معاصر هر چند خیام همچون شمس تبریزی از گذرگاه تحیرّ به منزلگاه امن نمی‌رسد، اما در جای خود پرسشگری بی‌بدیل است که صدای دعوتش به تفکر و تذکر در گوش عالم امکان همواره طنین خواهد داشت.

خیامی که دکتر دینانی در «هستی و مستی» معرفی می‌کند، همانند ابن سینا و سهروردی و عطار و مولوی به فرهنگ دیرین ایران و اندیشه‌های توحیدی ایران باستان که در حکمت خسروانی و پس از آن در عرفان اسلامی شکوفا شده است، پشتگرم است.

فهرست مطالب کتاب بدین قرار است:

مقدمه

بخش اول: کتاب‌شناسی توصیفی

بخش دوم: رابطۀ فلسفه و ادبیات

فصل اول: خیام فیلسوف

فصل دوم: تحقیق دربارۀ خیام

فصل سوم: خیام و شمس تبریزی

فصل چهارم: خیام و دیگر فلاسفه

فصل پنجم: خیام و فرهنگ ایرانی

فصل ششم: نگاه انتقادی به خیام

فصل هفتم: اندیشه‌سرایی خیام