معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را در بالای صفحه ببینید.

برای مخاطبان متون ادبی فارسی، حتی ‏مخاطبان خاص، همیشه درک اشارات و اصطلاحات نجومی مندرج در این متون معضل‌آفرین بوده و این مسئله به ‌ویژه ‏در مورد شعر علمی که در اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم متداول شد، ضرورت تدوین کتاب‌‌هایی در این زمینه را ‏آشکار کرده است.

لابلای صفحات دیوان‌های شاعران به‌ ویژه از سدۀ پنجم هجری به بعد، از اصطلاحات علمی گوناگون و از ‏جمله اصطلاحات نجومی و احکام نجومی انباشته است، رنگ نیلگون آسمان و ستارگان نورانی آن و بلندای ‏غیرقابل ‌دسترس اجرام آسمانی در خیال‌انگیزی شعر شاعران و شرکت در ساختار تصویر سهمی شایسته توجه ‏دارد.

این قبّه هزار چشم یکی از ابزار کار شاعران برای ابداع تصویر و سرودن مضامین است، فرمانروایان پهنۀ سخنوری برای ساختن تصاویر متنوع از کواکب ثابت و سیار به گونه‌های مختلف بهره جسته‌اند و با تبعیت از اخترشماران از اوج و حضیض اختران و شرف و هبوط آنها به سعد یا نحس بودن گوی‌های آتشین حکم کرده‌اند. حکیمان رصدبین برای کواکب طبیعت‌هایی قائل شده‌اند و بر اساس این طبایع از میان سیارات سعد اکبر و نحس اکبر و سعد اصغر و نحس اصغر را تعیین کرده‌اند. منجمان احکامی همه چیز را به ستارگان و برج‌ها نسبت داده‌اند و امیران سخن از باورداشت‌های آنان در ابتکار تصاویر بهره برده‌اند. همچنین برای سیارات جایگاه‌های قوت و ضعف تصور کرده‌اند. مثلاً جایگاه وبال سیارۀ مشتری را در دو برج جوزا و سنبله و شرف آن را در برج سرطان پنداشته‌اند (_ وبال و شرف ستارگان) و شاعر خود را به سبب عدم مساعدت بخت مانند مشتری گرفتار وبال دانسته است که اجازۀ رفتن به سوی خراسان را نمی‌یابد تا تکیه‌گاهی قوی از بخت و اقبال پیدا کند و می‌گوید:

مشتری‌وار به جوزای دو رویم به وبال                         چه کنم چون سوی سرطان شدنم نگذارند

و چون اوج کوکب در نظر ستاره‌شناسان محل قدرت و شوکت است، فردوسی سهراب را به خورشید تابان در برج دو پیکر مانند کرده است:

به بالا ز سرو سهی سرتر است                                 چو خورشید تابان به دو پیکر است

این کتاب در شش گفتار اصلی تنظیم شده و در پایان کتاب نیز فهرست‌‌های سودمند و راهگشایی نظیر "اصطلاحات ‏نجومی و منجمان و مطالب دیگر" و "شکل‌های صورت‌های فلکی و جدول‌ها و سایر اشکال" نوشته شده‌اند.‏
مؤلف کوشیده تا مسائل نجوم بطلمیوسی و نیز نجوم اسلامی را مفصلاً تبیین کند و نیز اشاره‌ای به آرای ‏نجومی فیلسوفان و عارفان و شاعران داشته باشد؛ نویسنده در ضمن توضیح و تبیین معتقدات نجومی قدما و ‏اصطلاحات نجوم قدیم، بسیاری از بیت‌های مربوط را نیز شرح کرده است.

نویسنده همه‌جا با استناد به منابع دسته ‌اول و کلاسیک و استشهاد به اشعار بسیاری از شاعران مختلف اثری ‏جامع فراهم آورده که خواننده را تا حد زیادی، از مراجعه به منابع گوناگون بی‌نیاز می‌کند.

در قسمتی از کتاب آمده است: وبال خورشید در برج دلو است و هر کوکبی در برج وبال به ضعف می‌گراید و کم‌تأثیر است و باید از برج وبال درآید و قدرت خود بازیابد. ذهن تصویرگرای شاعران بیرون آمدن خورشید از برج دلو را به بیرون آمدن حضرت یوسف از چاه تشبیه می‌کند و از خورشید یوسفی می‌سازد که با دلو از چاه رها می‌شود:

آفتاب از وبال جست آخر                             یوسف از چاه و دلو رست آخر

از دلو یوسفی بجهد آفتاب و چشم                 بر حوت یونسی به تماشا برافکند

فهرست مطالب کتاب بدین قرار است:

پیش‌گفتار

گفتار یکم: کلیات

گفتار دوم: آسمان و افلاک

گفتار سوم: دانش نجوم

گفتار چهارم: صورت‌های فلکی

گفتار پنجم: اختر و هفت‌اختران

گفتار ششم: کتاب آخر

منابع و مآخذ

فهرست‌ها:

آیات قرآنی

احادیث و امثال و اشعار عربی

اصطلاحات نجومی و منجمان و مطالب دیگر

شکل‌های صورت‌های فلکی و جدول‌ها و سایر اشکال

اشخاص

مکان‌ها