معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را در بالای صفحه ببینید.

این کتاب مأخوذ از نسخه منحصربه‌فردی می‌باشد که با نام قراردادی شورش شیخ عبیدالله به شماره 36406 در کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. این نسخه با خط شکسته نستعلیق تحریری،‌ مختلف السطور و کاغذ فرنگی نخودی در 81 برگ با جلد گالینگور قهوه‌ای تحریر شده است.

نویسنده این نسخه نه در آغاز و نه در انجام، نامی از خود نبرده و به همین صورت تاریخ کتابت را نیز ننوشته است،‌ اما برخی از اشارات وی می‌نمایاند که زمان تألیف رساله باید در حدود سال‌های 1300 تا 1303 قمری باشد.

نسخه فاقد بخش‌بندی منظم است و لذا فهرست مطالب با تأکید بر تاریخ وقایع تنظیم گردیده است؛‌ چراکه یکی از امتیازات نسخه حاضر، همین حضورداشتن مؤلف در وقایع اورمیه و همراهی او با اقبال الدوله و ثبت آن وقایع به صورت روزشمار می‌باشد.

نویسنده دلیل نگارش رساله‌اش را دروغ‌نویسی در مورد حوادث اورمیه دانسته است: «در وقایع اورمی که بصیرت داشتم دیدم هرچه نوشته‌اند، روایات دروغ و اسنادات خالی از فروغ بوده، از روی عدم استحضار نوشته‌اند». نویسنده شخصی آشنا با ادبیات فارسی و دواوین شعرا بوده است،‌ چه نثر گاه مسجع و آهنگین او این مسئله را تأیید می‌کند، همچنان که شاهد مثال‌هایی که از آیات قرآن و نهج البلاغه و دواوین شعرای عرب آورده، چیره‌دستی او را در ادبیات عرب نیز می‌نمایاند.

مصححان تمامی آیات و روایات و شعرهای عربی و فارسی را تا حد امکان با منابع اصلی مستند کرده و در پاورقی اختلاف‌ها و استنادات را نشان داده‌اند.

از آنجا که نسخه، در نوع خود منحصربه‌فرد می‌باشد، سعی شده تا حوادث با منابع هم ارز تطبیق داده شوند و مکان‌ها با منابع جغرافیایی مستند شوند.

نویسنده در بخش دوم نسخه به نقادی کتاب سوانح ساوجبلاغ و وقایع مراغه یا غزوات سلیم خان چاردولی پرداخته است.

دکتر محمد رجبی رئیس کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی در مقدمه خود بر این کتاب اینگونه نوشته‌اند: در سال‌های اخیر مرکز پژوهش کتابخانه مجلس سعی کرده است با چاپ آثاری راجع به شورش شیخ عبیدالله کرد که در دوره ناصری و در مرزهای غربی ایران، همچون اورمیه، خوی و میاندوآب اتفاق افتاد، تاحدّی خلأ موجود در پژوهش‌های مربوط به این واقعه را جبران کند و منابع مهمی را در اختیار محققان و تاریخ‌پژوهان قرار دهد.

کتاب حاضر نیز با همین رویکرد به خوانندگان تقدیم شده است. اهمیت این کتاب، بدین جهت است که نویسنده آن از صاحب‌منصبان نزدیک شجاع الدوله و اقبال الدوله حاکم اورمیه بوده و خود در آن رویدادها حضور داشته و در محاصره اورمیه، دوش به دوش اقبال‌الدوله برای حفظ شهر، سنگر به سنگر جنگیده است و حتی در مذاکرات میان کنسول انگلیس، از طرف شیخ عبیدالله، مأمور رایزنی با اقبال الدوله برای تسلیم شهر بوده و گفت‌وگوهای جزئی آن دو را در اثرش ثبت کرده است.

نکته مهم آنکه نویسنده، دارای اندیشه سیاسی است و رخدادها را با نگاهی کلان مورد بررسی قرار می دهد و به علل عقب‌ماندگی ایران نیز توجه نشان می‌دهد و در علت‌یابی وقوع این حادثه، به یک علت اکتفا نکرده و نقش مظفرالدین میرزا، سران ایلات، کارگزاران آذربایجان و دیگران را در جای خود مورد نقد و کاوش قرار داده است. مهم‌تر آنکه وی در نوشته‌اش صرفاً رویدادنگاری نکرده و سعی داشته تحلیل عمیقی از این رویداد ارائه کند. این اثر، از آن حیث که دارای اطلاعات درجه اول از ناآرامی‌های مرزی ایران و عثمانی در دوره ناصری است،‌ می‌تواند در بررسی تاریخ معاصر آذربایجان و غرب ایران، حائز اهمیت باشد.

فهرست مطالب کتاب به این قرار است:

مقدمه

بخش اول: واقعه محاربه شیخ عبیدالله از قول یک سیاح

بخش دوم: ورود تیمور پاشاخان سرتیپ به خاک اورمیه

بخش سوم: خلاصه کتاب سوانح ساوجبلاغ و وقایع مراغه