معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را در بالای صفحه ببینید.

عارف قزوینی از نامورترین چهره‌های هنری دورۀ مشروطه است که در دو شاخۀ ادبیات و موسیقی (تصنیف‌سازی) آفرینش‌گری کرده است و در این هر دو زمینه جایگاهی بلند دارد. در زمینۀ ادبیات، عارف در شمار برجسته‌ترین شاعران عصر مشروطه است که توانست با موج نوجویی همراه شود و در چند دهه نظر مخاطبان بسیاری را به سوی خود جلب کند. عارف و هم‌روزگاران او برای نخستین بار با جسارت هنری و دیدگاهی تازه، مفاهیمی چون وطن‌دوستی (که در عارف به مرز وطن‌پرستی می‌رسد)، آزادی سیاسی و اجتماعی و ستیز با بی‌عدالتی و واپس‌ماندگی را در شعر پارسی وارد کردند و با روح‌بخشیدن به ادبیات مردۀ عصر بازگشت جنبشی بزرگ و گسترده را در تاریخ ادبیات پارسی پدید آوردند و برای مردمی‌کردن ادبیات، در دو حوزه دست به نوآوری زدند. آنان در حوزۀ معنا، از مدح شاه و درباریان به ستایش میهن و آزادی گراییدند و در حوزۀ زبان، کهن‌گرایی، تکلف و فاضل‌نمایی را به فراموشی سپردند تا بتوانند زبان گویای ملت خویش باشند. هر چند تلاش برای مردمی‌کردن ادبیات در شعر عارف همراه با گونه‌ای افراط بوده و کاستی‌هایی در شعر او (چه از دید مضمون و معنی که بارها به سوی شعارزدگی گرایش یافته و چه از لحاظ زبانی که گاه ناشیوا و نارسا و حتی از دید دستوری مغلوط است) دیده می‌شود؛ اما باید در نظر داشت که هر حرکت نو، خواه ناخواه آفت‌هایی از جمله گرفتارآمدن به دام افراط یا تفریط را در پی خواهد داشت. عارف با آزمون و خطای خویش و جسارتی که در برخی هنجارگریزی‌های ادبی از خود نشان داد، راه را برای سخن‌وران آینده هموار ساخت تا بتوانند ادبیات مردمی را به آرمان‌های خود نزدیک سازند و مفاهیم اجتماعی، سیاسی و انتقادی را به شیوه‌ای سنجیده‌تر و هنری در شعر خود بگنجانند. از این‌رو شاعران امروز تا حد زیادی وام‌دار تلاش‌های عارف و هم‌روزگاران او هستند و حتی اگر شعر ایشان پیشروی و نوگرایی آنان معترف باشیم. گذشته‌ از این، شور و هیجان و صدق عاطفی کلام عارف سرپوشی است بر بسیاری از ضعف‌های فنی شعر او؛ و مگر نه این است که هدف اصلی هنر، برانگیختن عواطف و احساسات بشری است؟

در زمینۀ موسیقی هم عارف را پیشرو و مبدع تصنیف‌سرایی میهنی می‌دانند. ذوق سرشار او در ملودی‌پردازی، شاهکارهایی کم‌مانند را در تاریخ موسیقی معاصر پدید آورده که هنوز با گذشت چند دهه رنگ و بوی کهنگی نگرفته و همچنان شنیدنی است. کدام ایرانی هنردوست است که چون نوای «از خون جوانان وطن لاله دمیده» را در نغمۀ دشتی بشنود، با شور و ستایش و احترام از این مرد هنرمند و خنیاگر میهن یاد نکند؟

چنان‌که پیش از این اشاره شد، برترین ویژگی هنر و بویژه ادبیات روزگار مشروطه، مردمی‌شدن آن است. در این دوره است که عارف شاعر ملی لقب می‌گیرد و انصاف را که این لقب از همه دید برازندۀ اوست؛ زیرا او نه تنها در زبان شعر و بهره‌گیری از کلمات و اصطلاحات و کنایات و امثال عامیانه که در کیفیت اندیشه و قلت دانش علمی و ادبی و هنری، سیاست‌زدگی و حتی از دید تصب نژادی، تکیه بر گذشته‌ها و نوستالژی ایران باستان، غرور و خودستایی، نارضایی، بدبینی، داشتن روحیات افسردگی و شکوه‌گرایی، غلبۀ احساس و هیجانت بر عقلانیت، آیینۀ تمام‌نمای طبقۀ عوام و تودۀ مردم روزگار خود (و چه بسا بخش چشم‌گیری از تاریخ ایران) بوده است. او خود در این باره گفته است:

چو در یک ملتی روح طرب نیست

منم گر شاعر ملیش عجب نیست

جالب اینجا است که عارف که به واسطۀ شعرش به حق لقب شاعر ملی را از آن خود کرده، در زندگی خصوصی سخت منزوی و مردم‌گریز بوده است. مطالعه‌ای در احوال نام‌داران هنر ایران (به ویژه در عصر حاضر که مدارک بیشتر و اسناد معتبرتری دربارۀ زندگی آنان وجود دارد) نشان می‌دهد که اعوجاج رفتاری و هنجارگریزی‌های کوچک و بزرگ کمابیش در همۀ هنرمندان ایرانی دیده می‌شود و هر یک به گونه‌ای گرفتار این آفت بوده‌اند. اما آنچه در عارف نمود یافته مجموعه‌ای از علایم است که خبر از نوعی افسردگی شدید و بیماری روحی خطرناک و پیشرفته می‌دهد. تقریباً تمام کسانی که از نزدیک با عارف برخورد داشته‌اند به تندخویی و تنگ‌حوصلگی او اشاره کرده‌اند. گوشه‌گیری عارف هم جز افسردگی و ناامیدی، تا حد زیادی به خلق و خوی او مربوط می‌شود. او در مردم‌گریزی تا انجا پیش‌ رفت که به هم‌نشینی با سگان روی آورد و شعرهایی در ستایش سگان خود سرود و حتی به این نتیجۀ عجیب رسید که:

هیچ‌کاری نشد اسباب سرافرازی من

آبرومندتر است از همه سگ‌بازی من

عارف آدمی نیک‌خواه اما بی‌تدبیر، احساساتی، بدبین و در نتیجه ناکام و افسرده بود. وقایع در ذهن او معنایی جز معنای واقعی داشتند. تفسیر او از رفتارهای خود و دیگران تفسیری غیرمنطقی، احساساتی و نامعقول می‌نماید.

وقتی کارنامۀ عارف‌پژوهی را بررسی می‌کنیم به این نتیجه می‌رسیم که در این زمینه کار چندانی صورت نگرفته است و دلیل این کم‌کاری نیز چیزی جز این نیست که شعر عارف سرشار از کاستی‌ها و عیوب فصاحت و بلاغت است و از دیدگاه نقد ادبی ارج چندانی ندارد. اهمیت عارف بیشتر در نقشی است که او در تاریخ مشروطه ایفا کرده و ارج هنری و حتی شهرت او هم بیشتر مدیون تصنیف‌سازی وی است. از همین‌روست که هر چه دربارۀ عارف نوشته‌اند بیشتر کلیاتی راجع به شعر او همراه با جزئیاتی از زندگی وی بوده است. بدیهی است که پرداختن به کلیات شعر در ذکر رویدادهای زندگی یک شاعر معمولاً تکراری می‌شود.

جز مقالۀ نگارندۀ و مقالۀ «عارف و وزن» سایر مقالات به‌گزین و بازچاپ شده‌اند و جز افزودن ارجاع به دیوان عارف، در ساختار آنها هیچ دست نبرده‌ایم. اما هر جا افزودن توضیحی ضروری می‌نموده در زیرنویس با ذکر قید «گردآورنده» به آن پرداخته شده است. آنچه فراهم آمده مجموعۀ بهترین مقاله‌های موجود دربارۀ عارف قزوینی است و هر چه هست نمایانندۀ وضع موجود کار نقد ادبی در ایران تواند بود. کوشیده شده با درنظرگرفتن همۀ کاستی‌ها، مجموعه‌ای پیراسته و سودمند فراهم آورده شود.

ترتیب قرارگرفتن مقالات در کتاب (جز دو مقالۀ تازه‌چاپ که در آغاز کتاب آمده‌اند) بر پایۀ تاریخ تولد نویسندگان بوده است.

فهرست مطالب کتاب به این قرار است:

یادداشت ناشر

عارفا!‌ جوهر عصیان تبار بشری

سال‌شمار

1. زندگی‌نامه عارف

تاریخ حیات عارف به قلم خودش

2. بررسی و یادها

عارف و وزن/ مهدی فیروزیان

عارف و ایران کهن/ هما میوانی

گفتگو با احمد شاه راجع به عارف/ علی اصغر رحیم زاده صفوی

عارف و ذوق ادبی و قیمت و تأثیر اشعار او/ رضازاده شفق

خاطراتی درباره عارف قزوینی/ سعید نفیسی

درباره عارف قزوینی/ محمدعلی جمال‌زاده

تصنیف‌های وطنی/ روح الله خالقی

عارف/ یحیی آرین پور

خاطره‌ای از عارف قزوینی/ ابراهیم صفایی

عارف شاعر ملی/ محمدجعفر محجوب

درباره سوگ سرود بهار برای عارف/ باستانی پاریزی

چهره عارف از میان خاطرات او/ ایرج افشار

ترانه ملی/ غلامحسین یوسفی

عارف قزوینی/ هوشنگ ابتهاج

نوعی وزن در تصنیف‌های عارف/ مهدی اخوان ثالث

آواز گمشده/ رکن الدین خسروی

عارف قزوینی/ عبدالعلی دست‌غیب

عارف قزوینی/ محمدرضا شفیعی کدکنی

تبعید و دق/ محمدعلی سپانلو

عارف قزوینی/ قیصر امین پور

اندیشه ناسیونالیسم در شعر عارف قزوینی/ باقر صدری‌نیا

شوریدگی و آشفتگی/ مسعود جعفری

عارف و موسیقی‌دانان/ مهدی نورمحمدی

3. سروده‌هایی در ستایش و سوگ عارف

همه رفتند/ محمدتقی بهار

سرّ تصنیف عارف/ محمدحسین شهریار

به یاد عارف/ هوشنگ ابتهاج

به یاد عارف/ محمدرضا شفیعی کدکنی

به یاد عارف- جلیل قریشی زاده/ وفا کرمانشاهی

خنیاگر میهن/ مهدی فیروزیان

4. گزیده‌ غزل‌های عارف

5. گزیده تصنیف‌های عارف

6. کتاب‌شناسی

7. نمایه

8. عارف به روایت عکس