معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را در بالای صفحه ببینید.

این کتاب به بیان کوشش‌ها و دست‌آوردهای ایرانیان در رشتۀ زبان‌شناسی می‌پردازد. از یک‌سو موضوع‌مدار و از سوی دیگر شخصیت‌مدار و پیشگام‌مدار است و از آن رو که از لحاظ زمانی تا قرن دهم هجری و از لحاظ مکانی حوزۀ مرزهای جغرافیایی کمابیش قدیم و جدید ایران را دربر می‌گیرد، می‌تواند موقعیت‌مدار باشد.

سه مؤلفه در تدوین کتاب حاضر مد نظر بوده که در نام آن نیز منعکس است. نویسنده در مقدمه برای آشناکردن خواننده این مباحث را به‌اختصار توضیح می‌دهد. این سه مؤلفه عبارتند از: 1. تاریخ و مسائل پیرامون آن از جمله تاریخ و انواع آن، تاریخ‌نگاری و انواع آن، فلسفه تاریخ و روش‌های تاریخ‌نگاری. 2. زبان و علم مطالعه زبان و انواع روش‌ها و نگرش‌ها در بررسی تاریخ علم و تاریخ زبان‌شناسی. 3. ایران، وسعت جغرافیایی ایران، ایرانی و تبار ایرانی.

بخش اول با عنوان زبان‌ها و مطالعات زبانی در عصر باستان شامل چهار فصل است.

با ورود آریایی‌‌ها به ایران و به‌وجودآمدن امپراتوری‌های بزرگ، لشگرکشی‌ها و ارتباطات ایرانی‌ها با سایر ملت‌ها باعث پیدایش تنوع قومی و زبانی شد. وجود کتیبه‌های چندزبانه، لوحه‌ها، سنگ‌نوشته‌های مختلف با شیوه‌‌های نگارشی متنوع و همچنین فرهنگ‌ها و واژه‌نامه‌های مختلف نشان‌دهندۀ تلاش گذشتگان برای اتخاذ شیوۀ نگارشی و خط مناسب، ترجمه از یک زبان به زبان دیگر و همچنین تدوین فرهنگ‌های لغت یک‌زبانه و چند‌زبانه است که در فصل اول به آن پرداخته شده است. ایرانی‌‌ها به دلیل داشتن نظام نوشتاری، موفق به ایجاد نظام دیوانی و علمی پیشرفته، پرنفوذ و تمدن‌‌ساز شده‌اند. به همین دلیل است که مطالعه و بررسی تاریخچۀ خط در بررسی پیشینه‌ زبان‌شناسی ایرانی اهمیت بسیاری دارد.

در فصل دوم به تاریخچه و منشأ پیدایش خط تصویری، خط ایرانی مقدم، خط میخی، خط آرامی، خط‌های دورۀ میانه و خط اوستایی پرداخته شده است. گفتنی است در این فصل به کشفیات مهمی که در سال‌های اخیر در حفاری‌های جیرفت به دست آمده و فرضیۀ خط ایرانی مقدم را اثبات می‌کند اشاره شده است.

فصل سوم به واژگان‌‌نگاری و فرهنگ‌‌نویسی در عصر باستان اختصاص دارد. اسناد تاریخی بسیاری مربوط به زبان‌های ایرانی میانه نشان می‌دهد که آنها فرهنگ‌نامه‌ها و واژه‌‌نگاشت‌های دوزبانه و چندزبانه تهیه کرده‌اند. در ادامۀ این فصل نویسنده به بررسی فرهنگ‌ها‌ی به‌جای ‌مانده از دوره‌ باستان می‌پردازد که می‌توان به فرهنگ دوزبانۀ آرامی‌ ـ ‌پهلوی (موراخوتای) و فرهنگ دو زبانۀ اوستایی‌ ـ‌ پهلوی (اویم ایوک) اشاره کرد. در آخرین فصل از این بخش فهرستی از متونی ارائه شده که که بیانگر وجود ترجمه و تفسیر در ایران باستان است.

«ظهور اسلام و تعامل ایرانیان و مسلمانان» عنوان بخش دوم کتاب است که شامل دو فصل است. هدف از نگارش این کتاب مروری بر تلاش ایرانیان در حوزه‌ مطالعات زبانی است. بنابراین برای آشنایی با وضعیت علم زبان در دورانی که علم و فرهنگ و تمدن ایرانی با مکتب اسلام در هم آمیخت و وضعیت تازه‌ای را پدید آورد که حاصل این آمیختگی بود، ناگزیر باید به اوضاع و احوالی اشاره کرد که موجب آن شد که پارسی‌گویان مددکار عربی شوند و ایرانیان سهم بزرگی در شکوفایی تمدن اسلامی بر عهده گیرند.

بخش سوم که در واقع مهم‌ترین و مفصل‌ترین قسمت کتاب است، به زبان‌شناسی ایران پس از ظهور اسلام اختصاص دارد. این بخش از پنج فصل تشکیل شده است.

در فصل هفتم مکاتب مهم زبان‌شناسی دورۀ اسلامی بیان می‌شوند و دیدگاه‌های دو مکتب فکری کوفه و بصره مورد بررسی قرار می‌گیرند. فصل هشتم پژوهش‌های آوایی و واجی مسلمانان و به‌ویژه ایرانیان را از سه منظر مورد بررسی قرار می‌دهد: الف) مطالعات آوایی ‌ـ‌ واجی از منظر دستوریان (نحویون و صرفیون)، ب) مطالعات آوایی ‌ـ ‌واجی از منظر علمای علم تجوید و قاریان قرآن کریم، ج) آواشناسی مستقل از سایر گرایش‌های علمی. در فصل نهم ابتدا به منشأ دستور زبان عربی و بحث‌هایی که پیرامون آن است اشاره می‌شود، سپس به روش درست‌نویسی در سنت ایرانی ‌ـ ‌اسلامی و شرح مختصر آرای دستورنویسان ایرانی پرداخته می‌شود. نویسنده در فصل دهم آرای دانشمندان ایرانی در معنی‌شناسی را در سه گروه: الف) فلسفه منطق، ب) تفسیرشناسی و ادبیات، ج) دستور و منظورشناسی بررسی می ‌کند.

آخرین فصل کتاب مروری است بر انواع فرهنگ‌ها و واژه‌نامه‌های عربی که به دست ایرانیان نوشته شده و واژه‌نامه‌های یک‌زبانۀ فارسی و نمونه‌هایی از واژه‌نامه‌های دوزبانه و برخی واژه‌نامه‌های تخصصی.

فهرست مطالب کتاب بدین قرار است:

مقدمه

بخش اول: زبان‌ها و مطالعات زبانی در عصر باستان

فصل اول: آریایی‌ها و زبان‌های ایران در عصر باستان

فصل دوم: تاریخچۀ خط و ایجاد نظام‌های نوشتاری

فصل سوم: واژگان‌نگاری و فرهنگ‌نویسی در عصر باستان

فصل چهارم: ترجمه و تفسیرنویسی

بخش دوم: ظهور اسلام و تعامل ایرانیان و مسلمانان

فصل پنجم: دوران انتقال از عصر باستان به عصر اسلامی

فصل ششم: خدمات متقابل اسلام و ایران

بخش سوم: زبان‌‌شناسی ایران پس از ظهور اسلام

فصل هفتم: مکاتب زبان‌شناسی دورۀ اسلامی

فصل هشتم: مطالعات آوایی

فصل نهم: صرف و نحو

فصل دهم: معنی‌شناسی و مطالعات منطقی

فصل یازدهم: واژگان‌نگاری و فرهنگ‌نویسی