معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را در بالای صفحه ببینید.

این کتاب در اصل تحقیق، تصحیح، ترجمه، و تحلیل و نقد رساله‌ای نادر از غزالی به‌نام «المنقذ من الضلال» است که تلاش دارد خط سیر فکری این دانشمند را درک کند. نويسنده در این کتاب به اختصار به تشریح مراحل حیات فکری خود می‌پردازد. این رساله با وجود کوتاهی مشتمل است بر اهم اندیشه‌های غزالی در بسیاری از حوزه‌های مورد پژوهش وی. در بخش دیگر این کتاب شش مقاله در باب حیات فکری غزالی آورده شده است.

ابوحامد غزالی (505 ـ 450ق) از تأثیرگذارترین دانشمندان و اندیشمندان جهان اسلام است که در حوزه‌های مختلف علمی در جهان اهل تسنن و تشیع همواره محل رجوع بوده است. دفاعیات وی از تصوف مورد عتاب متشرعان و نیز انتقادات او بر بنای سراسر استدلالی فیلسوفان مشائی و معتقدات باطنیه و نیز پی‌افکنی بنایی رفیع در اخلاقیات دینی مشهورتر از آن است که نیازمند تعریف و توضیح باشد. از قرن ششم هجری به بعد کمتر عالمی را در جهان اسلام می‌شناسیم که از دیدگاه‌های غزالی در شعب مختلف علوم بهره نبرده باشد و خود را نیازمند همراهی با او یا انتقاد از وی نیافته باشد. غزالی از زمره شخصیت‌هایی است که می‌توان در بسیاری از مباحث با موافق نبود، اما به هیج‌روی نمی‌توان او را در نظر نیاورد و او را نادیده گرفت. او در دانش‌های مختلف دینی و غیردینی صاحب تألیفات مهمی است و در بیشترینۀ آنها طرحی را افکنده که مسبوق به سابقه نبوده است و بدیع محسوب می‌شود. دایرةالمعارف بزرگ دینی وی، احیاء علوم الدین، که با رویکردی باطنی و اخلاقی به رشتۀ تحریر درآمده بسیاری را بر آن داشت که مدعی شوند اگر جمیع کتب اسلامی معدوم شوند و این اثر باقی بماند، چیز قابل ذکری از دست نرفته است. البته کم نبودند کسانی که این اثر را محتوی مطالب سست و روایات مجعول می‌دانستند و بر اعتماد بیش از حد وی به صوفیه و سخنان ایشان طعنه می‌زدند. محدَّثان وی را به ندانستن علم‌الحدیث متهممی‌ساختند و فقیهان او را به فروختن فقه به تصوف و آمیختن دین به اقوال یونانیان و صوفیان و اخوان‌الصفا مورد طعن قرار می‌دادند. اما با وجود همۀ نیش‌ها و نقدها وجود وی اثر خود را در تاریخ اسلام باقی گذاشت و به یکی از محبوب‌ترین منابع مورد مراجعۀ مسلمین مبدل شد. دایرۀ تأثیرگذاری غزالی به احیاء علوم‌الدین منحصر نماند و او در وادی‌های دیگر نیز رهبری اهل دانش را بر عهده گرفت و توانست با بیان قدرتمند خود و شخصیت پر نفوذِ خویش تأثیر ژرفی را در سرزمین علوم اسلامی باقی بگذارد. او با نگارش کتاب‌هایی چون جواهر القرآن و مشکات الانوار نگاه مسلمین را به مقولۀ تفسیر و تأویل تغییر داد و با خلق آثاری چون الاقتصاد فی الاعتقاد و الجام العوام طرحی متواضعانه برای علم کلام ترسیم نمود. مواجهۀ وی با فیلسوفان و نگارش کتاب مشهور تهافت الفلاسفه او را که خود دل در عقلیات داشت، به عنوان مخالف عقل و فلسفه به تاریخ نشان داد و فهم سهم مهم وی در شناساندن فلسفه ـ حتی به جهان مسیحیت ـ را برای قرون متمادی به تعویق افکند. در دیگر آثار فلسفی وی ـ مقاصد الفلاسفه، المضنون به علی غیر اهله صغیر و کبیر ـ نیز میل بسیار غزالی به طریق برهان دیده می‌شود و نگارش آثاری در منطق مهر تأیید بر آن می نهد. حوزۀ گستردۀ علایق غزالی و تنوع دیدگاه‌های وی در یک مبحث خاص، هم جماعات مختلفی را به سوی او متمایل می‌ساخت و هم طوایفی را دچار حیرت می‌نمود.

غزالی اندیشمندی است که در حوزه‌های مختلف منشأ آثار متعددی بوده است. دایرۀ این تأثیرات شامل دانش‌هایی چون فلسفه و کلام و عرفان و اخلاق و فقه و اصول و تفسیر و علوم قرآنی ... بوده و موافق و مخالف را دربرگرفته است. برای فهم دیدگاه‌های مختلف غزالی در حوزه‌های مذکور و یافتن تصویری درست از وی بایستی به صورت مستقیم به آثار او مراجعه کرد. کثرت و حجم بسیار آثار وی بسیاری را از چنین مطالعه‌ای محروم کرده است. اما در مجموعۀ آثار غزالی رسالۀ بسیار مهمی تحت عنوان المنقذ من الضلال وجود دارد که در آن وی به اختصار به تشریح مراحل حیات فکری خود می‌پردازد. این رساله با وجود کوتاهی مشتمل است بر اهم اندیشه‌های غزالی در بسیاری از حوزه‌های مورد پژوهش وی. در جهان اسلام نوشتن چنین آثاری متعارف نیست و کمتر دانشمند و اندیشمندی است که اطلاعات منسجمی از حیات فکری و معنوی خود در اختیار مخاطبان قرار دهد. حتی گونه‌ای خسّت در بیان چنین اطلاعاتی از ناحیۀ این بزرگان ملاحظه می‌شود که تا حد زیادی ناشی از برخی ملاحظات اخلاقی و اجتماعی است. ایشان هم از اینکه سخنی بگویند که شخص خودشان در کانون آن باشد ابا دارند و هم از اینکه بخواهند پشت صحنۀ اندیشۀ خود را نشان دهند، به جهت محذورات مذهبی و سیاسی ـ اجتماعی امتناع می‌ورزند. همین امر نیز موجب شده که اطلاعات محققان از زندگی آنان اندک و از واسطه‌های بعضاً دستِ چندم باشد. غزالی در این رساله ابعاد مختلفی از حیات فکری خود را برای مخاطبان ابراز کرده است، از این‌رو بسیار دشوار خواهد بود که این اثر را در دسته‌بندی موضوعی آثار وی در جای مشخص قرار دهیم. تقریباً می‌توان به جز در یکی دو حوزه، این اثر را در جمیع حوزه‌های مورد پژوهش غزالی گنجاند. در این رسالۀ متفاوت، غزالی هم از خط سیر فکری خود سخن گفته و هم به بیان دیدگاه‌های خود در باب فلسفه و کلام و تصوف و طریق باطنیه عنایت نموده است. حتی برخی اندیشمندان و محققان برجستۀ معاصر این رساله را کتابی در اخلاق باور دانسته‌اند و برای این مدعای خود قراین جالب توجهی را از متن رساله ذکر کرده‌اند. به هر روی این رساله برای شناخت غزالی و سیر و مرام فکری وی از اهمیت خاصی برخوردار است و می‌توان از لابلای آن به درکی اجمالی و تا حدّی جامع از وی دست یافت.

نگارندۀ این کتاب با علم به اهمیت این رساله، با وجود آشنایی با برخی از تصحیح‌ها و ترجمه‌های آن لازم دانست به تصحیح و ترجمه‌ای دیگر دست برد و این کتاب را به نوعی دیگر مورد بازخوانی قرار دهد. برای رسیدن به این مهم راهی بیش از تصحیح و ترجمه پیموده شده و نگارنده کوشیده تا با تشریح و نقادی مواضع غزالی در قالب برخی مقالات کوتاه و بلند و نیز توضیح عبارات رساله خواننده را در افق متن قرار دهد. در تصحیح متن به نسخۀ پاکیزۀ سفینۀ تبریز (به سال 723ـ721ق) و نیز طبع منقح جمیل صلیبا بیش از همه توجه شده و در ترجمۀ آن کوشیده‌ شده دقت ترجمه، متن را ناهموار و دشوارخوان ننماید. در نقد نیز توجه بیش از همه متوجه مواجهۀ غزالی با شیعیان و نظریۀ امامت معصوم نموده‌ و نشان داده غزالی به همۀ بزرگی و دانش‌اش در این موضع سخت نامنصف و غیر علمی و حتی غیر اخلاقی مشی نموده است. اینکه به این نقد بیش از همه پرداخته شده، از آن‌روست که میان محققان کمتر محل بحث قرار گرفته است.

مواجهۀ وی با فلسفه نیز با آنکه بسیار قابل بحث است، اما از گذشته همواره محل توجه بوده و منابع بسیاری برای مطالعۀ دقیق پیراون آن وجود دارد، از این‌رو در این نوشته جز به اجمال بدان پرداخته نمی‌شود. پیش از ارائۀ متن ترجمه، به اختصار زندگینامۀ کوتاهی از غزالی ارائه می‌شود، تا به مدد مطالعۀ رساله و توضیحات آن و نیز مقالات پیرامون آن، خواننده بتواند به تصویری هر چند اجمالی از غزالی و اندیشه‌های وی دست یابد.

فهرست مطالب کتاب بدین ترتیب است:

پیش‌گفتار

سیری کوتاه در زندگی ابوحامد غزالی

ترجمۀ المنقذ من الضلال

مقالات:

مواجهه با فلاسفه

مواجهه با متکلمان

مواجهه با عرفا

نقدی بر مواجهه غزالی با باطنیه

نقدی بر مواجهه غزالی با نظریۀ امامت معصوم

آیا کتاب سرّ العالمین از غزالی است؟

متن المنقذ من الضلال