معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را در بالای صفحه ببینید.

ساده‌گرایی یا مینی‌مالیسم سبکی هنری است که اساس خود را بر پایۀ سادگی بیان ـ به دور از پیچیدگی معمول فلسفی یا شبه فلسفی ـ بنیان گذاشته است. اصطلاح مینی‌مال که از نظر لغوی به معنای حداقل است؛ سرلوحۀ کاری خود را به‌کاربردن ساده‌ترین طرح یا شکل معرفی می‌کند. این سبک که نخستین بار در سال 1929 توسط فردی به نام دیوید برلیوک در حین بازدید از نمایشگاه به کار گرفته شد، اصطلاحی بود برای توصیف نقاشی‌ها و مجسمه‌هایی که از نظر شکل و محتوا فاقد تجمل بودند و با این حال رشد قابل توجهی را نشان می‌دادند. این اصطلاح نام‌آشنا که ابتدا به نقاشی و معماری اختصاص داشت، تا به سادگی موضوعات و بیان آنها با فرمی خاص (مثلاً با شکل‌های هندسی و استفادۀ اندک از رنگ‌ و سایه‌رنگ توجه داشته باشد) کم‌کم بر هنرهای دیگر نیز تسری یافت.

در فرهنگ بریتانیکا دربارۀ واژۀ «مینی‌مالیسم» آمده است: «جنبشی مربوط به اواخر دهۀ 60 میلادی در عرصۀ هنر، به ویژه نقاشی و موسیقی که در آمریکا شکل گرفت و بارزترین ویژگی آن تأکید بر سادگی بیش از حد ـ ظاهر و صورت ـ به نگاه عینی و خشک توجه داشت. آثار این هنرمندان گاهی کاملاً تصادفی پدید می‌آمدند و گاهی نیز زادۀ شکل‌های هندسی ساده و مکرر بودند. مینی‌مالیسم در ادبیات سبک یا جریانی ادبی است که بر پایۀ فشردگی افراطی و ایجاز بیش از حد محتوای اثر بنا شده است. این نویسندگان در فشردگی و ایجاز تا آنجا پیش می‌روند که فقط عناصر ضروری داستان، آن هم در کمترین و کوتاه‌ترین شکل باقی می‌ماند. به همین دلیل عریانی کلمات و کم‌گویی از بارزترین ویژگی‌های این شاخه از داستان به شمار می‌رود».

اگر بخواهیم سیری در تاریخ داشته باشیم باید به سخن ادگار آلن پو که عنوان اولین بیانیۀ مینی‌مالیسم را به خود اختصاص داده است، توجه داشته باشیم. ادگار آلن پو در سال 1842 میلادی با توجه به تقابل داستان‌های سنتی و داستان‌هایی از مجموعۀ ناتانیل هاثورن گفته است: «در تمام اثر نباید واژه‌ای باشد که جذابیت آن با طرح از پیش تعیین شدۀ اثر بیگانگی کند، به‌خصوص باید از این درازنویسی بی‌پایان خودداری کرد».

ادگارآلن پو با گزینش شاهکارهای ادبی که کاملاً موجز نوشته شده بودند و با تمرکز و بررسی بر مجموعه آثار هاثورن توانست نه تنها اصول سه‌گانۀ خود را بر ساختار داستان کوتاه (توجه به وحدت مکان و زمان، وحدت تأثیر و وحدت موضوع) در اواخر قرن 19 به عنوان قوانین منسجم به اثبات برساند و نامش را به عنوان پیشگام تأثیرگذار بر جنبش مینی‌مالیسم جاودانه کند، بلکه توانست به تمامی نویسندگان، این موضوع را یادآوری کند که ایجاز در نگارش متن حرف اول را می‌زند. هر نویسنده باید ابتدا طرح محکمی برای داستان خود داشته باشد و پس از آن ساختمان داستان را بنا کند، تا بدین‌گونه اجزای روایت در خدمت کلیت روایت قرار گیرد. آلن پو در واقع با یادآوری انتخاب طرح دقیق و محکم، نویسندگان را از زیاده‌گویی بر حذر و آنان را به سوی ایجاگویی دعوت کرد.

در داستان‌های مینی‌مال یکی از اصلی‌ترین اصول، ارزش‌گذاری بر کلمات است. نویسنده در این نوع داستان باید حداقل کلمه را در نوشتۀ خود لحاظ کند. از این جهت کلمات و واژه‌ها در متون مینی‌مال از سوی نویسنده باید حساب شده و دقیق گزینش شوند. حجم کم و کوتاهی روایت تا آنجا پیش می‌رود که گفته می‌شود داستان مینی‌مال، مانند چوبی است که آن‌قدر تراشیده شده و صیقل یافته که نتوان در ان اضافاتی یافت. ایجاز در این نوع داستان باید به حداکثر خود برسد تا ارزش هر کلمه دوچندان شود. از همین روست که شعار مین‌مال‌نویسی چون «رابرت براونینگ»: «کم هم زیاد است» مرتباً تکرار می‌شود.

خصوصیات داستان‌های مینی‌مال به طور خلاصه بدین ترتیب است: 1. خونسرد روایت‌کردن رخداد متنی؛ 2. حذف دانای کل و پرهیز از لحن قطعی در روایت؛ 3. طرح خطی روایت؛ 4. استفاده از زبان شفاف و گفت‌وگونویسی؛ 5. عدم تعدد مکان و زمان؛ 6. معنای نهفته در پس کلمات؛ 7. ایجاد پارادوکس؛ 8. ایجاز در روایت؛ 9. شخصیت داستان‌های مینی‌مال؛ 10. تأثیر آنی و عنصر غافلگیری اثر؛ 11. درون مایۀ داستان‌های مینی‌مال.

«جان بارت» مینی‌مالیسم را واکنشی در برابر اسطوره‌سازی، واکنشی در برابر روشنفکرمآبی، واکنشی در برابر مبالغات آمریکایی می‌داند. او بدین‌گونه آمریکا و آمریکایی خوشبخت و سبک زندگی آمریکایی را زیر سؤال می‌برد و می‌گوید ایجاد این نوع ادبی باز می‌گردد به واکنش در برابر مسائل یاد شده. او همچنین به بازتاب‌ها و واکنش‌های ملی بعد از جنگ ویتنام توجه دارد. جنگی که ناخشنودی را در زبان و ذهن روشنفکران و نویسندگان ایجاد کرده است.

عرصۀ داستانک، عرصۀ متن مدرن است، باید از افرادی چون دونالد بارتملی، ریچارد براتیگان، آن بیتی، جان چیور، ریموند کارور، پیتربیکسل و پترهانتکه توبیاس وولف و ... دیگر نویسندگان در کنار آلن پو و چخوف اشاره داشته باشیم و بگوییم که به غیر از ولفانگ بورشرت و اثر جاودانه‌اش (شمعدانی‌های غمگین) بودند، افرادی که در ایران به این نوع ادبی گرایش یافتند و در این حیطه قلم زدند. همان‌طور که جواد جزینی در کتاب ریخت‌شناسی داستان‌های مینی‌مالیستی اشاره می‌کند.

در ادبیات کهن فارسی حکایت‌ها و قصه‌هایی وجود دارد که گاه در برخی موارد به لحاظ ساختاری با الگوی امروز داستان کوتاه برابری می‌کند. در میان این نمونه‌ها حکایت‌هایی هست که به لحاظ فنی با ساختار داستان‌های مینی‌مالیستی نزدیکی‌های غیرقابل انکاری دارد. در تاریخ نوین داستان‌نویسی ایران شاید کتاب «در خانه اگر کس است ...» اولین اثری محسوب شود که می‌توان تمایلات مینی‌مالیستی را به روشنی در آن یافت. این کتاب بسیار کم‌حجم 26 صفحه‌ای، شامل ده داستان کوتاه کوتاه از فریدون هدایت‌پور و عبدالحسین نیری است.

به غیر از آثار ترجمه‌شده‌ای چون کتاب آمریکا وجود ندارد ترجمۀ بهزاد کشمیر، بهترین بچۀ عالم ترجمۀ اسدالله امرایی، داستان ناگهان ترجمۀ اسدالله امرایی، کوتاه‌ترین داستان ترجمۀ مهران مرتضایی، داستان‌های 55 کلمه‌ای ترجمۀ گیتا گرکانی، داستانک‌های فلسفی برتولت برشت ترجمۀ علی عبداللهی و .... بودند نویسندگان مشتاقی که در سال‌های اخیر دست به نگارش و خلق داستان‌های کوتاه کوتاه زدند. برای نمونه می‌توان از: مجموعۀ داستان بازی عروس و داماد از بلقیس سلیمانی/ آنا هنوز می‌خندد از اکبر صحرایی/ کوتاه اما ... عاشقانه از هامون شریفی میلانی/ مرا در آغوش بگیر از نجمه مولوی/ داستان‌های زنجیره‌ای از علی حاتم و ... نام برد.

حتی می‌توان بحث را گسترش داد و از داستانک‌هایی یاد کرد که با محوریت و موضوع جنگ به چاپ رسیده‌اند؛ مانند: کتاب‌های روزگاری جنگی بود از مهدی قزلی یا کتاب روزگاران از محمد رضاپور؛ همچنین از کتاب کارنامۀ زندگی از نسرین ارتجایی گفت و خوانندگان را در زمینۀ ادبیات کودک و نوجوان به آثار فریبا کلهر با داستان‌های یک دقیقه‌ای ارجاع داد.

به هر روی داستانک در فضای فرهنگی معاصر ایران روز‌به‌روز در حال رشد است. شاهد این گفته انتشار کتاب‌های متعددی است که در این حوزه با استقبال فراوان جوانان روبروست و به چاپ می‌رسد. این کتاب به این امید فراهم شده تا نشان دهد در کنار نویسندگان برتر خارجی، جامعۀ کنونی ما شاهد نویسندگان جوان و پراستعدادی است که گام‌های بلندی در این گونۀ ادبی برداشته‌اند. از همین روی نگارندۀ این سطور سعی کرده است در کنار داستان‌های بزرگان و به نام خارجی، از نام نویسندگان جوان نیز بهره ببرد.