معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را در بالای صفحه ببینید.

محمدحسن خان اعتمادالسلطنه (۲۱ شعبان ۱۲۵۶- ۱۸ شوال ۱۳۱۳) برای محققان در زمینۀ تاریخ معاصر و جغرافیا نامی آشناست. وی در طول عمر خود بیش از چهل جلد کتاب و چند رساله به رشته تحریر در آورده که مشوق و راهنمای بسیاری دیگر از مؤلفان آن دوره نیز بوده است. با وجود آثار متعددی که اعتمادالسلطنه از خود برجای گذاشته است، وی مدیریت و سرپرستی روزنامه‌های مهم آن دوره نظیر روزنامه ایران، مریخ و شرف را نیز بر عهده داشته است.

محمدحسن خان اعتمادالسلطنه پسر چهارم علی خان مقدم مراغه‌ای روز 21 شعبان 1256 قمری در تهران به دنیا آمد و روز نوزدهم شوال 1313 قمری قریب یک ماه قبل از قتل ناصرالدین شاه درگذشت. در سال 1267 از مدرسۀ دارالفنون فارغ‌التحصیل شد و در سال 1268 وکیل نظام شد و به تدریج مناصب نظامی را پیمود تا در سال 1275 به رتبۀ سرهنگی نایل آمد. در سال 1280 به سمت نمایندۀ نظامی در سفارت ایران برای مدت دو سال به پاریس رفت که چهار سال شد. در این مدت توانست به تکمیل زبان فرانسه و اخذ معلومات جدید دست یابد. در سال 1284 به ایران بازگشت و به مترجم حضوری دربار تعیین شد. در سال 1287 ادارۀ امور روزنامۀ رسمی و بعد ریاست دارالترجمه به او واگذار شد. بعد به ترتیب در 1290 معاون وزارت عدلیه، در 1298 ریاست دارالتألیف، در 1299 عضو مجلس شورای دولتی و در 1300 وزیر انطباعات شد. در 1304 ملقب به اعتمادالسلطنه شد. افزون بر این سمت‌ها مدت‌ها محتسب شهر تهران و متصدی بنائی عمارت سلطنتی و مقاطع آنها را هم در عهده داشت.

دورۀ قاجاریه از لحاظ تألیف و تحقیق کتب تاریخی و جغرافیایی یکی از دوره‌های شکوفای تاریخ ایران است. بی‌شک خدمات اعتمادالسلطنه در این شکوفایی نقش بسزایی دارد؛ چون او در زمینۀ کارهای فرهنگی پرکار، مدیر و علاقمند به تحقیقات ادبی بود. در مدت ادارۀ امور دارالتألیف و دارالترجمه با کفایت تمام توانست کتاب‌های زیادی را تألیف یا ترجمه کند و جمع کثیری از فضلا و دانشمندان عصر را در حلقۀ ادبی و علمی دور هم جمع کند و چون از پشتیبانی خاص شاه برخوردار بود، مصدر خدمات گرانقدر و مهمی واقع شد؛ زیرا شاه به نشر معارف و طبع کتب علاقۀ مخصوص و وافری داشت.

اعتمادالسلطنه به تحقیق مباحث تاریخی و شناختن آثار قدیمی علاقه داشت. در سفرهایی که همراه شاه بود، از مساجد و مدارس و قلاع و بقاع قدیم بازدید می‌کرد و در باب آنها به تجسس می‌پرداخت و همراهان را به نسخه برداشتن از کتیبه‌های قدیمی مأمور می‌کرد. از زبان‌های اروپایی، زبان فرانسوی را می‌دانست و با زبان عربی آشنا بود و از یادگیری و تکمیل آن در سراسر عمر غافل نماند.

افزون بر کتاب‌های متعددی که اعتمادالسلطنه نوشته، مدیریت و سرپرستی سه روزنامه را هم بر عهده داشت که از بهترین روزنامه‌های ایران بودند. این روزنامه‌ها عبارتند از: روزنامۀ ایران (از 1288 تا زمان مرگ)، روزنامۀ مریخ (1296 و 1297) و شرف (از 1300 تا 1309).

گرچه درباره انتساب این آثار به اعتمادالسلطنه تشتت‌آرا و اختلاف نظر وجود دارد؛ اما بایستی اذعان داشت که اکثر کتاب‌ها و رساله‌هایش حتی در سال‌های دور، به چاپ رسیده‌اند و برخی از آنان نیز به صورت خطی باقی مانده‌اند. این مجموعه شامل بیست و چهار رساله از رسائل اوست.

دربارۀ اهمیت آثار او گفته شده:

«اولین تحولی که در تاریخ‌نویسی ما پیش آمد، نتیجه آشنایی ما با روش‌های فرنگی بود.  یعنی از زمان ناصرالدین شاه، اعتمادالسلطنه به سبب اینکه چند سال در خارج زندگی کرده بود و با روش‌های فرنگی و علوم جدید آشنا شده بود، شروع کرد به اینکه کتاب‌هایی را براساس روش علمی فرنگی بنویسد».

موضوع رسائل کتاب را می‌توان به چند بخش تقسیم کرد:

الف) سیزده رساله شرح جغرافیای مناطق حاشیه رشته کوه البرز یا اطراف تهران است که عبارتند از (اعداد قبل از نام رساله‌ها، شماره‌های رسائل در کتاب است):  

1. جغرافیای نور؛ سفرنامه با موکب سلطانی است. 2. جغرافیای قلعه نور، به امر شاه تألیف کرده است. 3. جغرافیای قدیم و جدید طالقان و تواریخ و حکایات متعلقه به آن و شرح حال رجال و منسوبین به این ناحیه. 4. جغرافیای جاجرود، به معرفی شکارگاه جاجرود و برشماری حیوانات درنده آنجا پرداخته است. 5. مختصر جغرافیای نمارستاق (از خاک مازندران). 6. راه کجور، سفرنامه‌ای است در خدمت سلطان. 7. کلاردشت، معرفی این جلگه و بیان حدود جغرافیایی و شناسایی روستاهای این منطقه است. 8. جغرافیا و تاریخ دره لار، در سفر ییلاقی شاه در 1290 هجری ئیلان ئیل ترکی نوشته شده است. 9. دوشان تپه، معرفی دوشان تپه و عماراتی که در این تفرجگاه بنا شده است. 11. تاریخ و جغرافیای ورامین (یا شکار مسیله)، سفرنامه‌ای در خدمت سلطان است که برای شکار خارج شده بوده است. 12. قلعه ایرج ورامین؛ به معرفی قلعه ایرج و توصیف بنای این قلعه پرداخته است. 15. سفرنامه طالقان؛ تاریخ این سفر شوال 1301 است. 16. شرح بعضی منازل و سفر سوادکوه. سفرنامه‌ای در خدمت سلطان است و مناطقی همچون اسک و علمای آنجا معرفی شده است.

  ب) جغرافیای دیگر مناطق ایران

افزون بر آن سیزده رساله، سه رساله جغرافیایی دیگر که ارتباطی با جبال البرز ندارند، آمده است:  

10. قیراط الماس فی ترجمة سلماس، رساله‌ای است درباره تاریخ، جغرافیا و مشاهیر شهر سلماس در آذربایجان غربی. 13. احوال بلوک مال امیر (مالمیر)، شرح یکی از روستاهای مناطق بختیاری اصفهان است؛ یکی از کشاورزان به هنگام زراعت مجسمه انسانی پیدا می‌کند که مربوط به قرون گذشته بوده، از همین رو اعتماد السلطنه مأمور می‌شود در تاریخ این منطقه به بررسی پرداخته و آنجا را معرفی کند. 14. تتمة ‌البیان فی تاریخ الافغان، به قول مؤلف «مشتمل بر مجملی از احوال سابقه و لاحقه، و عادات و اخلاق افاغنه و طرز حکومت، و اصل و نژاد، و وضع بلاد افغانستان. . . » است. این رساله ترجمه‌ای است از رساله عربیه موسوم به تتمة البیان.

ج) رساله‌های حقوقی و قوانین پیشنهادی:

17. رساله امیریه یا قواعد نظام در شش باب که هرکدام نیز فصول جداگانه‌ای دارد درباره «کلیات ترتیبات وزارت جلیله جنگ» می‌باشد. مصنف در این رساله تلاش دارد قواعدی را تنظیم کند تا قوۀ نظامی کشور رشد کرده و قوی گردد تا بتواند در سایۀ قوت شمشیر اسباب امنیت را فراهم سازد که دولت بی‌قوت لشکری و زور اسلحه، صورتی بی‌جان یا مریضی ناتوان است. 18. کلید استطاعت یا قانون اداره انحصاریه تنباکو و توتون و متفرعات آن، که در نه فصل تدوین شده است. یکی از اهداف نویسنده در این نوشتار، تنظیم قوانینی برای رشد نقدینگی کشور بوده است. 20. قانون تسهیلِ ساختنِ طرق و شوارع، این رساله در چهار باب و هر کدام در چند فصل تدوین شده است. 21. تعیین حدود احترامات سفرا در ایران، نویسنده با اشاره به وجود شش سفارتخانه در تهران ـ که به زودی هشت خواهد شد ـ و عبور و مروز تجار و مقامات بلندپایه کشورهای دیگر از این مملکت به بیان مواردی می‌پردازد که شایسته است رجال و شاهزادگان و دیگر مردم در برخورد با آنان شئون خود را حفظ کنند. 23. کاداستره یا رساله علویه (تحدید حدود و اراضی و ممیزی برای اخذ مالیات)، کاداستره واژه‌ای فرانسوی به معنای ممیزی املاک و اراضی و تخمین حاصل و تعداد نفوس آن است. این رساله با مقدمه‌ای در این‌باره به بیان قوانین مالیات در یازده باب می‌پردازد.  

د) شرح حال ولتر

24. غُصنِ مُثمِر در ترجمه ولتر یا هدیه البریة فی التعرفة الولتریة،  این رساله شرح زندگی و آثار فرانسوا ولتر (1694 - 1778م) است.

ﻫ) معرفی تهران و شرح بیرق‌های حکومتی

19. تغییر وضع دارالخلافه ناصری (در فاصله سال‌های 1264 تا 1294 ق)، این نوشتار با اشاره‌ای به تاریخچه بنای تهران، وضعیت آن روز تهران را وصف کرده و کارخانجات و عمارات و باغات مهم و ... آن شهر را معرفی می‌کند. 22. شرح بیرق‌های دولت ایران، این رساله به توضیح و شرح دو علم و نه بیرق موجود کشور پرداخته است.