معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را در بالای صفحه ببینید.

خاتم المحققین، افضل المتأخرین، سلطان الحکماء و المتکلمین، قبلة المحصلین، رئیس المحققین، استاد بشر، عقل یازدهم، اقلیدس زمان، بطلمیوس دوران، ارسطوی دهر، کعبۀ دانش، افضل علمای اسلام، اعلم متقدمان و سید متأخران، افضل اهل عصر در علوم عقلی و نقلی عناوینی است که علما به نصیرالدین طوسی نسبت داده‌اند.

خواجه نصیر در جامعیت علمی، فضایل اخلاقی و نقش مؤثر در دنیای سیاست، در جهان اسلام یگانه است. از او در ادبیات، ریاضی، هیئت، نجوم، طب، تفسیر، فلسفه، کلام، فقه، اخلاق و عرفان حدود دویست کتاب، رساله، مقاله و مکاتبه بر جای مانده است.

هرچند خواجه دانای به علوم مختلف است؛ اما مرز دانش‌ها را حفظ می‌کند؛ در فلسفه، تفلسف می‌ورزد و در برابر انتقادات مخرب متکلمان و اندیشمندانی چون فخر رازی، ابوالبرکات بغدادی و شهرستانی از آرای فیلسوفان دفاع می‌کند؛ اما در آثار کلامی خود در سمت یک متکلم از آرای کلامی دفاع کرده و اندیشه‌های فلاسفه را نقد می‌کند.

فاصله گرفتن از رهیافت نقلی و غلبۀ رویکرد عقلانی خواجه در کلام، اخلاق و عرفان برجستگی خاصی به آثار او بخشیده است. به دیگر سخن: نگرش فلسفی خواجه را به عنوان محور پژوهش‌های علمی نه تنها در علوم مذکور که در دیگر علوم او همچون ریاضی می‌توان رصد کرد.

در اخلاق نیز اخلاق ناصری او متقن‌ترین تصنیفات فرزانگان و دانایان مسلمان در حکمت عملی به شیوۀ عقلی و یکی از شاهکارهای کم‌نظیر نثر فارسی است. او با نوشتن اخلاق ناصری رونق خیره‌کننده‌ای به مباحث اخلاقی داده و آثار متعددی به تبعیت از این کتاب به رشتۀ تحریر درآمده‌اند.

خواجۀ طوسی میان اهل عرفان نیز شناخته‌شده است و در این باب آثاری دارد؛ سیدحیدر آملی وی را به گواهی برخی آثارش اهل سلوک می‌داند و هلامه حسن‌زادۀ آملی او را عارفی کُتَل‌پیموده می‌یابد. همچنین او نخستین فیلسوف و متکلم شیعی است که از حلاج دفاع کرده و سخن مشهور او «انا الحق» و گفتۀ معروف بایزید بسطامی «سبحانی ما اعظم شأنی» را بر محملی معقول و سازگار با توحید اسلامی تأویل نموده است. همچنین خواجه بخشی از عمر خود را صرف تحصیل حدیث نزد مشایخ این فن کرده و شماری از علما نیز از او اجازۀ نقل حدیث داشته‌اند.

خواجه در حوزۀ گفتگو و مکاتبه با دانشمندان هم‌‌عصر خود بی‌نظیر است؛ او با عالمان معاصر در محورهایی چون منطق، کلام، فلسفه، فقه و عرفان مکاتبه و گفتگو داشته است.

در چکیدۀ مقالۀ «شعر از منظر خواجه نصیرالدین طوسی» آمده است: به گواهی آثار خواجه چون اخلاق ناصری، اجوبة المسائل النصیریة و نیز پاره‌ای منابع معتبر، او اشعار بسیاری به فارسی سروده است که عمدۀ آنها به ترتیب در نجوم، فلسفه، اخلاق و موضوعات متفرقه است. بررسی اشعار حاکی از آن است که شعر او از قوت و استحکام زیبایی چندانی برخوردار نبوده و تنها کلامی است منظوم برای انتقال سریع و بهتر مفاهیم علمی به مخاطبان. حتی اشعار اخلاقی وی دارای لطافت و جذابیت چندانی نیست. گفتنی است بیشترین و تأثیرگذارترین نقش خواجه در حوزۀ شعر به دو اثر معیارالاشعار و اساس الاقتباس برمی‌گردد. البته از آنجا که شعر یکی از صنایع پنج‌گانۀ منطقی به شمار می‌آید، خواجه در تجرید المنطق و شرح اشارات به این موضوع پرداخته است. این جستار در صدد است تا ضمن معرفی اجمالی برخی از فصول معیار الاشعار، از تفاوت گونه‌های شعر (منطقی و عروضی) نزد خواجه و نقش عنصر خیال در شعر بحث کرده و به تفاوت نظر خواجه در معیار الاشعار و اساس الاقتباس در باب شعر و هدف و علت وجودی شعر اشاره نماید.

فهرست مطالب کتاب بدین قرار است:

پیش‌گفتار

مقدمه

بخش اول: شرح حال و گزارش آثار

خواجه نصیرالدین طوسی به روایت اشکوری/ علی اوجبی

فهرست آثار خواجه/ سیدمسعود اسماعیلی

فهرست نسخ خطی آثار خواجه/ سیدمسعود اسماعیلی

کتاب‌شناسی تجرید الاعتقاد/ علی صدرایی نیا

خواجه نصیرالدین طوسی و اسماعیلیه/ مهدی کمپانی زارع

بخش دوم: منطق

قضایای محصله و معدولیه و عدمیه از نظر خواجه نصیر در اساس الاقتباس/ سیدعبدالله انوار

نظریۀ توجیه نزد خواجه طوسی/ احد فرامرز قراملکی

تأملی در ابتکارات منطقی خواجه نصیر/ اکبر فایدئی

نکاتی دربارۀ منطق‌شناسی فلسفی یا فلسفۀ منطق خواجه نصیرالدین طوسی/ مسعود امید

آثار و آرای خواجۀ طوسی در منطق/ محمود زراعت‌پیشه

بخش سوم: کلام

رسالۀ فصول و شرح خواجگی شیرازی بر آن/ خدیجه مقدس‌زاده

برگردان فارسی رسالۀ قواعد العقائد خواجه نصیرالدین طوسی/ علی اوجبی

مثنوی حکیم شیرازی در شرح تجرید خواجه نصیرالدین طوسی/ علی صدرایی‌نیا

تعلیقۀ ملاعلی قوشچی از منظر شمس‌الدین محمد خفری/ فیروزه ساعتچیان

خواجه نصیرالدین طوسی، متکلم یا فیلسوف یا هر دو؟/ مرتضی پویان

بخش چهارم: فلسفه

بررسی و نقد تقریر خواجه نصیر از اتحاد عاقل و معقول نزد ابن سینا/ نصرالله حکمت

علم خدا نزد ابن سینا و انتقاد خواجه نصیرالدین طوسی به او/ فاطمه فنا

بررسی انتقادی وحدت نوعی انسان نزد خواجه با تأکید بر حکمت متعالیه/ عبدالله صلواتی

روضة الناظر (شرح رسالۀ نفس الأمر)/ محمد باهر

بخش پنجم: اخلاق و عرفان

خواجۀ فرزانگان و حکومت‌ها و عالمان/ اکبر ثبوت

قالب و محتوا در اخلاق ناصری و طهارة الاعراق مسکویه/ ابوالقاسم امامی

مروری بر میراث خواجه نصیرالدین طوسی در اخلاق/ طاهره غلامی شیری

مقام و مشی عرفانی خواجه نصیرالدین طوسی/ مهدی کمپانی زارع

مقام حدیث در آثار خواجه نصیرالدین طوسی/ اسماعیل باغستانی

بررسی تطبیقی اخلاق علایی و اخلاق ناصری/ سلمان ساکت

بخش ششم: ادبیات

خواجه نصیرالدین طوسی زبان‌شناسی برجسته/ مصطفی ذاکری

شعر از منظر خواجه نصیر‌الدین طوسی/ مژگان حقانی

بخش هفتم: علوم و فنون

رده‌بندی دانش‌ها از نگاه خواجه نصیر‌الدین طوسی و ناصر‌الدین بیضاوی/ محمدحسین ساکت

رویکرد خواجۀ طوسی به طبقه‌بندی علوم/ محمود زراعت‌پیشه، رضا محمدی نسب

کتاب‌شناسی اصول هندسه اقلیدس با تأکید بر تحریر خواجه نصیر‌الدین طوسی/ حسین متقی

ریاضیات از منظر فیلسوف/ یونس کرامتی

تأثیر خواجه نصیر‌ در ایجاد مکتب علمی مراغه/ یوسف بیگ‌بابا‌پور