معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را در بالای صفحه ببینید.

سرزمین بلوچستان از لحاظ موقعیت جغرافیایی، به صورت سه بخش جداگانه در سه کشور ایران، پاکستان و افغانستان تنظیم شده است. این سرزمین بزرگ در گذشته‌های نه چندان دور یک سرزمین را شکل می‌داده و در طول تاریخ بیشتر استان یا ناحیه‌ای تحت فرمانروایی ایران بزرگ بوده است.

زبان بلوچی از زبان‌های زندۀ ایرانی است که تاریخی کهن دارد. این زبان از شاخه‌های زبان‌های گروه ایرانی غربی است. این زبان همانندی‌هایی با نمایندگان اصلی ایرانی میانۀ غربی دارد. با این حال بلوچی ویژگی‌های خاص خود را داراست و از جهت‌هایی تفاوت‌هایی با آنها دارد.

در ادبیات بلوچی نخستین شعرهای کلاسیک موجود حماسی هستند. حتی داستان‌های عاشقانۀ کهن نیز دارای منظومه‌هایی هستند که با ساختار و ویژگی‌های منظومه‌های حماسی سروده شده‌اند.

پژوهشگران ادبیات حماسی، حماسه‌ها را به چندگونه بخش کرده‌اند و از دیدگاه‌های گوناگون به بررسی آنها پرداخته‌اند. از دیدگاه‌های ساختار، دیرینگی و درون‌مایه. از لحاظ ساختار به سه قسم حماسه‌های راستین یا حماسه‌های اسطوره‌ای، حماسه‌های دروغین یا حماسه‌های تاریخی و حماسه‌های دینی یا حماسه‌های میانین تقسیم شده است.

حماسه‌های قومی بلوچ از نظر موضوع و درون‌مایه، آمیخته‌ای از این سه گونه حماسه هستند و از نظر درون‌مایه بیشتر جزء حماسه‌های پهلوانی هستند؛ زیرا در همۀ آنها از زندگی و نبرد پهلوانان سخن رفته است. نمونه‌ای از این حماسه‌ها در ادبیات بلوچی، حماسۀ همّل است. همّل شخصیتی تاریخی است؛ شخصیت کم‌نظیر او چه در زمان زندگی و چه در زمان پس از کشته شدنش، از وی پهلوانی اسطوره‌ای ساخته است. تاریخی‌بودن همّل له قرن 16 میلادی مربوط است. رزمیدن همّل با فرنگیان و حاکمی زورگو به نام «چاکر کولواهی» و پایداری و دلیری او در برابر آنان و سرانجام کشته شدنش به دست فرنگیان، از او قهرمانی ملی و قومی ساخت. به گونه‌ای که مردم باور دارند و روایت می‌کنند دلیری و نیرو و زیبایی همّل سبب شد فرنگیان پس از زندانی‌کردن او، به او پیشنهاد دهند یکی از زنان فرنگی را به زنی بگیرد تا به قولی نسلی از نژاد او را در سرزمین خود سامان دهند؛ اما همّل نپذیرفت و ابای او از خواستۀ آنان، وی را به کشتن داد؛ ولی فرنگیان هنوز از او دست‌بردار نبودند. دیگی بزرگ تهیه کردند و تن بی‌جان او را درون آن افکندند و در آب جوشاندند. رزم همّل با شیران و جانوران سهمناک زبانزد است و چند سرودۀ کهن از رزم او با شیر در دسترس است و در همین کتاب یکی از آنها آورده شده و بررسی و تحلیل شده است.

بیشتر منظومه‌های روایی بلوچی هم‌زمان با روی‌دادن رخدادهای حماسی سروده شده‌اند. بازار شعر و شاعری در گذشتۀ بلوچستان بسیار گرم بوده است. بلوچ‌ها شعر را وسیله‌ای برای ثبت و ضبط تاریخ و مفاخرات خود می‌دانستند؛ بنابراین هر گاه رخدادی بزرگ مانند جنگ و دفاع، سیل و طوفان، کشته‌شدن شخصی مشهور و خدوم در جنگی نابرابر یا .... اتفاق می‌افتاد، شاعران بی‌درنگ آن رخداد را به نظم می‌آوردند. مهم‌ترین ابزار ماندگاری اشعار، سروده‌ها و حماسه‌ها در بلوچستان، موسیقی و آواز و نقالی بوده است. شاعران به محض سرودن اشعار، آنها را خنیاگران یا نقالان می‌دادند تا اجرا کنند و از این راه شعر خود را میان مردم نشر می‌کردند و به تبع آن افراد علاقمند در حافظۀ خود نگاه می‌داشتند.

موضوع حماسه‌های بلوچی، تاریخ قوم بلوچ پس از اسلام و رزم‌ها و پایداری‌های پهلوانان این قوم تا زمان معاصر است. این دوران تاریخی به سه دورۀ جداگانه تقسیم می‌شود: 1. تاریخ قوم بلوچ از روزگاران کهن و به ویژه از قرن نخست تا دهم هجری. این تاریخ روایتی عامیانه و بدون سند است و بیشتر با افسانه آمیخته است. 2. از قرن دهم تا دوازدهم هجری که مهم‌ترین دورۀ حماسی ادبیات بلوچی است. این دوره، دورۀ پهلوانان بزرگ است؛ پهلوانانی که برای دفاع از نام و آبرو و قبیله و سرزمین خود، در رزم با دشمن شگفتی‌های فراوان آفریدند و بسیاری از این پهلوانان در باورهای مردم به اسطوره تبدیل شدند. از مشهورترین حماسه‌های این دوره از حماسه‌هایی چون «حماسۀ چاکر یا رند ولاشار»، «حماسۀ همّل» و «حماسۀ آدینگ» می‌توان نام برد. 3. دورۀ تاریخی که قرن اخیر را دربر می‌گیرد و مشهورترین حماسه‌های آن «حماسۀ میرکمبر» و «حماسۀ دادشاه» است.

شیوۀ پژوهش نگارنده در گردآوری اشعار و سروده‌های بلوچی، بیشتر میدانی بوده است؛ اما در بحث سنجش‌های ادبی و برخی از توضیحات، از کتاب‌ها و تألیفات استادان و نویسندگان بسیاری بهره برده است. در این کتاب در ثبت منظومه‌ها کوشش شده تلفظ و نوشتن واژه‌ها بر بنیاد گویش مکرانی باشد. این گویش از میان گویش‌های گوناگون زبان بلوچی، ادبی‌تر و جنبۀ نوشتاری آن بیشتر رایج است.

فهرست مطالب کتاب بدین ترتیب است:

پیش‌گفتار

مقدمه

نشانه‌های آوانویسی

دیباچه

زبان بلوچی

ادبیات منظوم حماسی

حماسۀ رند و لاشار

متن بلوچی حماسۀ رند و لاشار

مفاخره‌های رند و لاشار

حماسۀ بانَری و فتح دهلی

حماسۀ همّل

حماسۀ بالاچ

حماسۀ آدینَگ

حماسۀ للّا

حماسۀ کمبَر