معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را در بالای صفحه ببینید.

قرآن به مثابۀ یک متن ادبی در خود انواع مختلفی از گونه‌های ادبی را گرد آورده است. روایت‌گری یکی از فنون ادبی قرآن به شمار می‌رود و در این متن به انبوهی از روایت‌های گوناگون برمی‌خوریم. داستان‌های پیامبران و اقوام گذشته، امثال و حتی برخی تشبیهات قرآنی گونه‌ای از روایت به شمار می‌روند.

در قرآن به فراوانی و تنوع بسیار روایت‌ها برخورد می‌کنیم که شیوه‌های گوناگونی از توالی اجزا و عناصر روایتی در آنها دیده می‌شود. ترتیب زمانی تنها یکی از این الگوها را شکل می‌دهد؛ با این حال نقش زمان در سیر حوادث یکی از ویژگی‌های مهم قابل مطالعه در تحلیل ساختاری روایت‌ها است. اینکه حوادث از چه نوع ترتیبی برخوردار بوده و پس و پیش‌های احتمالی در سیر حوادث به چه منظور صورت گرفته و کوتاه و بلندشدن هر یک از پیرفت‌های روایت از چه منطق روایتی پیروی می‌کرده و اینکه روایت از کجای واقعه شروع شده و از آغاز به پایان یا از پایان به آغاز یا از میانه به هر دو سو حرکت کرده است.

مفسران در تفسیر این بخش از قرآن معمولاً به مشکلات چندی چون حذف مقاطعی از روایت یا تفاوت دو نسخه از یک روایت یا پس و پیش‌شدن مقاطع آن برخورده، برای رفع ابهامات پدیدآمده به تلاش فراوانی دست می‌زدند. همچنین یکی از اهداف نگارش کتاب‌های مستقلی با عنوان قصص و امثال قرآن، رفع ابهامات ناشی از ساختار روایی ویژۀ این نوع آیات است. در گذشته برای حل این مشکل بیشتر به بعد محتوایی روایت توجه شده و به منابع دیگری مانند کتاب مقدس رجوع می‌شد تا با افزودن اطلاعاتی از آن بر قرآن به فهم کامل‌تری از روایت قرآنی دست یافته، وضوح بیشتری به آیات ببخشند. افزون بر این هر چند دانش‌های عربی به ویژه در حوزۀ علوم بلاغت با پیدایش در محور قرآن به یافته‌های زیبایی‌شناختی گوناگونی در ارتباط با متن مقدس قرآن دست یافته‌اند، اما به تحلیل ساختاری و شکلی روایت توجه نشان نداده و این بحث همچنان دست‌نخورده مانده بود. نمونه‌های شاخص این جریان را می‌توان در آثار جاحظ معتزلی، عبدالقاهر جرجانی و سعدالدین تفتازانی یافت که نمود تفسیری آن در الکشاف زمخشری نمایان است. ولی در هیچ‌یک از این منابع و نیز مجموعه منابع موسوم به علوم قرآن، به مطالعه و تحلیل ادبی روایت‌های قرآنی از جهت ویژگی‌های روایت‌گری در آنها به طور خاص برنمی‌خوریم.

مؤلف در این پژوهش به دنبال شیوۀ توالی حوادث در روایت‌های قرآنی بوده و در پی منطق توالی پیرفت‌های روایت، در جستجوی پیرنگ‌های روایت‌های قرآنی برآمده است. در بررسی ساختارهای جنبه‌های روایت‌گری در آیات قرآن، به طور ویژه داستان‌ها و امثال قرآن از جهت توالی پیرفت‌ها تحلیل شده‌اند و نقش زمان و علیت و دیگر روابط موجود در پیرفت‌های هر روایت مطالعه شده است. در این رهیافت سعی شده عناصر مشترک و الگوهای همسانی از توالی پیرفت‌ها به دست آمده و روایت قرآنی از جهت شکلی و نه محتوایی مورد نقد و بررسی کامل قرار گیرد، برون‌یافتی برای ابهامات پدیدآمده بدون نیاز به افزودن مباحثی از غیر قرآن بر آن ارائه شود.

در فصل اول به بررسی مفهومی برخی اصطلاحات مورد استفاده در این پژوهش پرداخته شده است؛ مانند روایت، روایت‌شناسی، روایت‌گر، پیرفت و ... . در تعریف پیرفت آورده شده: پیرفت کوچک‌ترین حلقۀ زنجیرۀ حوادث روایت است و روایت، سیر توالی مجموعه‌ای از پیرفت‌هاست. کارکردها در یک داستان، پیرفت روایت را شکل می‌دهند و هر پیرفتی در خود مجموعه‌ای کارکرد دارد.

در فصل دوم ابتدا جایگاه روایت در ساختار ادبی قرآن شناسایی شده و سپس تلاش‌های گذشتگان در این حوزه معرفی شده و در بخش اصلی این فصل سعی می‌شود بر مبنای تقسیمات نوین روایت‌شناسی به رده‌بندی روایت‌های قرآنی از منظرهای مختلف پرداخته شود.

در فصل سوم به موضوع توالی پیرفت‌ها در داستان‌های قرآن به طور ویژه توجه شده و در پی تحلیل اینگونه از روایت‌های قرآن بر مبنای توالی پیرفت‌های آنان بوده است. عرضۀ سیر توالی برای همۀ روایت‌های قرآن امکان‌پذیر نیست و چندان سودی هم ندارد؛ زیرا بسیاری از این روایت‌ها کوتاه و گاهی در حد یک جمله هستند که تنها از یک پیرفت تشکیل شده‌اند؛ از این‌رو در این فصل از پرداختن به روایت‌های کوتاه خودداری شده است.

در فصل چهارم و پایانی به بررسی نمونه‌های متعددی از روایت‌های کوتاه قرآن پرداخته شده که از جهت ساختاری تفاوتی با روایت‌های کوتاه فصل قبل ندارند.

فهرست مطالب کتاب بدین قرار است:

پیش‌گفتار

فصل اول: کلیات و مباحث مقدماتی

1. اصطلاح‌شناسی

2. تاریخچه

3. روش‌شناسی

فصل دوم: ویژگی‌ها و گونه‌شناسی روایت در قرآن

1. روایت و متن ادبی قرآن

2. روایت‌شناسی در مطالعات ادبی قرآن

3. طبقه‌بندی روایت‌های قرآن

4. ویژگی‌های روایت‌های قرآنی

فصل سوم: تحلیل پیرفت‌ها در روایت‌های داستانی قرآن

1. داستان‌های چندنسخه‌ای

2. داستان‌های تک‌نسخه‌ای

فصل چهارم: تحلیل پیرفت‌ها در روایت‌های تمثیلی قرآن

1. درآمدی بر ساختار روایتی تمثیلات قرآن

2. بسامد و طبقه‌بندی امثال قرآن

3. دستور زبان امثال قرآن

4. تحلیل روایت‌های تمثیلی قرآن

خاتمه: جمع‌بندی و نتیجه‌گیری