معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را در بالای صفحه ببینید.

این کتاب ترجمۀ کتاب تأویلات القرآن الحکیم منسوب به به ابن عربی، اما تألیف و نگارش شیخ عبدالرزاق کاشانی است. تأویلات القرآن گرانقدرترین اثر کاشانی است و آن را میان تفاسیر باطنی می‌توان اثری منحصربه‌فرد دانست. در این اثر عبدالرزاق تفسیر قرآن را به شیوۀ تأویلی مبتنی بر کشف و شهود فراهم آورده که برگردان آن در دو مجلد سامان یافته است. مجلد اول دربرگیرندۀ مقدمۀ مؤلف و تأویل سوره‌های آغازین قرآن تا سورۀ مریم است و جلد دوم مشتمل بر سورۀ طه تا انتهای قرآن است. برای تأویلات القرآن نه تنها در میان متشرعه بلکه در میان تفاسیر متصوفه نیز نمی‌توان نظیری یافت. از قرن سوم به بعد تفاسیری از بخشی از یک سوره یا قسمتی از قرآن یا تمام قرآن به دست رسیده که در آنها نشانه‌هایی از ذوق و تأویل باطنی را می‌توان یافت. اما تأویلات القرآن در حدود یک قرن پس از دوران شیخ اکبر و در زمانی به رشتۀ تحریر درآمد که اندیشۀ متصوفه با طرح نظریات ابن عربی و رواج آن توسط قونوی و شاگردانش به اوج خود رسیده بود. افزون بر این کاشانی که با حکمت و فلسفه نیز آشنایی داشت و پیرو طریقت بود، در تأویلات بر پرداخته‌هایش که رنگ محیی الدینی داشت، چاشنی فلسفه و ادراک ذوقی را نیز افزود و افزون بر این با شیوۀ ساده، روان و به دور از طمطراق‌های ادبی آن را به اثری قابل فهم و منبعی مهم برای رجوع طالبان تبدیل کرد. از ویژگی‌های دیگر این کتاب ارائۀ کلیدها و رهنمودهایی به سالک برای فهم معنای باطنی آیات قرآنی است.

عبدالرزاق (متوفای 736) در کاشان متولد شد. در اوایل جوانی که از بحث فضلیات و شرعیات و از مباحث اصول و فقه و اصول کام فارغ شده بود، بحث در معقولات و علم الهی را جستجو می‌کرد و در این زمینه به درجه‌ای از کمال رسید. بر اثر انقلاب درونی که در این راه بدو دست داد، همچون غزالی به تصوف روی آورد و از محضر اساتید برجستۀ آن دوران بهره گرفت.

در یک موضع از تأویلات القرآن عبدالرزاق تصریح شده که شیخ ما نورالدین عبدالصمد در باب شهود وحدت و مقام فنا از پدرش روایت کرد که در خدمت شیخ شهاب‌الدین سهروردی یک تن از فقرا بود که مقام فنا و شهود وحدت داشت و روزی در خدمت شیخ بگریسته که به سبب شهود کثرت از وحدت محجوب مانده‌ام و شیخ او را متنبه کرد که این نشانۀ نیل به بدایت مقام بقا است و از آن حال فنا که شهود وحدت را اقتضا داشت برتر است. به هر حال در تأویلات القرآن به صراحت از نورالدین عبدالصمد (متوفای 699) به عنوان شیخ یاد می‌کند و طرفه آن است که این کتاب را با وجود این اشارت که در آن هست، به اسم تفسیر محیی‌الدین چاپ کرده‌اند.

در مورد شیخ عبدالرزاق از مکتوب او به علاءالدولۀ سمنانی هم برمی‌آید که به شبخ نورالدین ارادت داشته است و چندی در شیراز با مشایخ سهروردیه مربوط بوده است. از مکتوب عبدالرزاق کاشانی به علاءالدولۀ سمنانی برمی‌آید که وی یک چند اوقات خود را صرف مطالعه و تعلم کتب حکمت کرده است و این آشنایی با علوم حکمی نیز مثل تبحر در علوم شرعی از آثارش پیداست؛ اما خود او در تقریر عقاید و تعالیم عرفانی به طریقۀ کشف بیش از طریقۀ عقل و نقل اعتاد داشته است. در واقع عبدالرزاق کاشانی هر چند در عرفان نظری مروج مکتب این عربی بوده است، در طریقت پیرو سهروردیه محسوب است و از همین روی در تقریر عقاد محیی الدین به تقلید و تبعیت صرف از شیخ نپرداخته است، بلکه تعلیم کشفی محیی الدین را با تربیت ذوقی شیخ سهروردی به هم تلفیق کرد و چاشنی حکمت نیز بر آن افزود. بدین‌گونه هر چند آثار او شامل شرح فصوص الحکم و شرح مواقع النجوم محیی الدین عربی است و تأویلات القرآن یا تأویلات الآیات او که به سبب قرب مأخذ به تفسیر محیی الدین معروف شده است و همچنین شرح او بر منازل السائرین خواجه عبدالله انصاری نیز مبنی بر مشرب وحدت وجود مکتب ابن عربی واقع شده است، از این همه استغراق او در تعلیم مکتب ابن عربی پیداست؛ ولی باز در خیلی مواقع نیز استقلال فکری نشان می‌دهد و در بعضی موارد اقوال ابن عربی را با تعلیم شیخ سهروردی و امام غزالی تلفیق می‌کند و علت عمدۀ او توفیق او در نشر و ترویج مکتب ابن عربی در بین متصوفۀ ایران همین نکته بود که وی با دقت فکر و اصالت نظر تقریر تازه‌ای از آن تعلیم عرضه کرد و واسطۀ نشر و نقل مباحث عمدۀ مکتب ابن عربی در تصوف ایران شد.

کاشانی در مقدمۀ تفسیر روش خود را چنین توضیح می‌دهد: «مدتی دراز بود که قرآن تلاوت می‌کردم و به اوراد می‌پرداختم؛ اما با دل‌تنگی و اجبار می‌خواندم تا اینکه با آن انس گرفتم، حلاوت قرآن را چشیدم، احساس کردم رفته‌رفته روحم شاداب و سینه‌ام گشوده‌تر می‌شود، معانی بر قلبم می‌ریخت، در هر آیه‌ای معنایی بر من کشف می‌شد که زبان از بیان آن عاجز است..... از این‌رو درست دانستم که بعضی از اسرار حقایق بطون و انوار شوارق مطلعات که در اوقلتی چند بر من وارد می‌شود و از دوست‌داشتنی‌ترین چیزهاست به رشتۀ تحریر درآوردم و از بازگویی آنچه مربوط به ظواهر و حدود است خودداری کنم؛ چون برای آن ظواهر محدوده‌ای معین شده است. گفته شده: «هر کس قرآن را به رأی خود تفسیر کند، کفر ورزیده است». این دربارۀ تفسیر است؛ اما تأویل نه واپس می‌ماند و نه می‌پاشاند. در واقع تأویل بر حسب احوال و اوقات مستمع در مراتب سلوک و تفاوت درجات تفاوت می‌کند. هر گاه از مقام خود ترقی کند، از برای او باب فهم جدیدی گشوده می‌شود و از فهم معنایی لطیف آگاه می‌شود. بنابراین به نگارش این اوراق همت گماشتم. به آنچه که شاید بر سبیل اتفاق به ذهنم رسیده باشد؛ بدون اینکه در فضای تفسیر سرگردان شوم یا در دریای مطالع که تقریر و بیان آن وسعتی ندارد فرو روم. در این حال نظم و ترتیب کتاب را مراعات می‌نمودم، بدون آنکه آنچه تکرار شده یا مشابه است را در کار آورم. هر چیزی که تأویل نمی‌پذیر یا محتاج به آن نیست را وارد نکرده‌ام. ادعا نمی‌کنم در آنچه وارد کرده‌ام به حد رسیده باشم هرگز! وجوه فهم به آنچه من فهمیده‌ام منحصر نیست و علم خداوند نیز به آنچه من می‌دانم محدود نمی‌باشد..... آن دسته از آیات که مقصود از آنها معنای ظاهری آن است و تأویل آن در احکام ظاهری ممکن است، تأویل نکرده‌ام، مگر اندکی از آنها را تا دانسته شود برای فهم آنها راهی هست».