معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را در بالای صفحه ببینید.

خوانندۀ اثر ادبی به اقتضای فکر و احوال روحی خود، ممکن است اثر ادبی را به سرگرمی و تفنن بخواند؛ اینگونه خواننده‌ای را با مسائلی چون درک و تأمل در شعر و کشف راز و رمزهای آن کاری نیست. از سویی دیگر خواننده‌ای ممکن است اثر ادبی را با این پیش‌فرض بخواند که این آثار نگاهی دیگرگون به جهان، انسان، خداوند، عالم ماده و معنا دارند، کندوکاوی در احوال روحی‌اند یا مدح امیر یا حاکمی هستند که احوال مادح و ممدوح و روابط قدرت را از پس سالیان، بر خواننده‌ای در زمانی دیگر آشکار می‌کنند و این همه در زبانی استوار و مخیل.

خواننده‌ای از این دست برای درک شعری در هر نوع ژانر باید برای درک متن ادبی داشته باشد. به عبارت دیگر اگر شعر را به مثابۀ مسئله‌ای بینگاریم، برای حل آن به ناگزیر باید مراحلی را پیمود که برخی از آن چنین است: با صدای بلندخواندن شعر تا قوۀ شنوایی نیز به درک یاری کند. پی بردن به معنای لغات و تأمل در درک معنای آن و در صورت لزوم، رجوع به فرهنگ‌های معتبر. ادراک ساختار نحوی شعر، به گونه‌ای که عناصر جمله در جایگاه دستوری خود قرار گیرند. تا این حد ساختار اولیۀ زبانی اثر و معنای کلی گاه مبهم آن آشکار می‌گردد. از این پس تا درک شعریت شعر راهی دشوارتر در پیش است. ممکن است با طی مراحل این سه‌گانه هنوز معنای روشنی از بیت بر نیاید. چنانچه جوهرۀ شعریت شعر بیشتر باشد، هنوز به سالک این وادی جواز گذر نمی‌دهد و با ناگزیر باید راه‌های دیگری را نیز پیمود. بررسی معانی فراقاموسی واژگان، یعنی واژگانی که در معنای اصلی خود به کار نرفته‌اند. بررسی اشارات، تلمیحات یا وقایع دیگری که بی‌دانستن آنها درک شعر میسر نیست. بررسی ارتباط واژگان با یکدیگر، تناسب‌ها و تداعی‌های واژگان. تأمل در ارتباط عمودی مصراع‌ها و بیت‌های شعر که گاه چندان روشن نیست. به‌کارگیری دانش‌هایی چون سبک‌شناسی، زبان‌شناسی، معنی‌شناسی، تأویل و تفسیر متن، نقد ادبی و .... .

 موارد گفته شده کم یا بیش برای تأمل در هر شعری به کار آیند، آشکار است که متون پیچیده که حاصل تأملات اندیشه‌های عمیق‌تری هستند، کوشش‌های فراتری را می‌طلبند. همه این موارد میسر نیست اگر خواننده مدام از خود و از متن پرسش نکند. بی‌پرسش پاسخی نیست و بی پاسخ ادراک ناممکن است. پرسیدن و چگونه پرسیدن، دانش و هنری است که خواننده اثر ادبی باید در خود ایجاد کند و بپرورد.

این کتاب با تحلیل بلاغی نمونه‌هایی از شعر کلاسیک، پاسخی است به پرسش‌های مقدری که با خواندن هر شعر باید برای رسیدن به معنا در ذهن خواننده ایجاد شود؛ پرسش‌هایی در خصوص ارتباط و هماهنگی موسیقایی واژگان، تداعی‌ها و تخیل‌هایی که واژگان را در کنار یکدیگر نشانده، پیش‌زمینۀ فکری هر تصویر، واژگانی که با غیر معنای قاموسی و آشنای خود حضور دارند، معانی‌ای که به سبب شیوۀ قرارگرفتن واژگان و عبارت تداعی می‌شود. راهیابی به پاسخ‌ها جز با تأمل، تفکر و خواندن و بازخواندن و طرح پرسش از معنای متن و تفکر دربارۀ آن میسر نیست.

در این کتاب شعرهای شاعران کلاسیک فارسی به ترتیب از رودکی تا صائب به لحاظ بدیع، بیان و معانی بررسی و تحلیل شده است و البته بخشی نیز به شعرهای شاعران بی‌دیوان اختصاص یافته که به دلیل فضل تقدم رودکی در تاریخ ادبیات ایران، پس از اشعار او آمده است. در گزینش اشعار کوشش بر آن بوده که بیت‌ها دست‌کم در یکی از سه زمینۀ بلاغت، نکتۀ مهمی داشته باشند. این نمونه‌ها همۀ انواع ادبی حماسی، تعلیمی، غنایی و عرفانی را دربرمی‌گیرد.

اشعاری که از آنها شعرهایی در این کتاب آمده به ترتیب عبارتند از: رودکی، شاعران بی‌دیوان، کسایی، فردوسی، فرخی، عنصری، منوچهری، فخرالدین اسعد گرگانی، قطران تبریزی، ناصرخسرو، مسعود سعد، سنایی، انوری، ظهیرالدین فاریابی، خاقانی، نظامی، عطار، مولوی، فخرالدین عراقی، سعدی، سیف فرغانی، عبید زاکانی، سلمان ساوجی، حافظ، جامی و صائب.