معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را در بالای صفحه ببینید.

آخوندزاده آورندۀ چند اختراع است. او نخستین ایرانی بود که نمایشنامه به زبان ترکی در سال 1266 قمری یعنی چند سال پس از نخستین نمایشنامه‌نویس عثمانی ابراهیم شناس نوشت. کوشش دیرپا و سرسخت او در تغییر الفبای عربی نوآوری دیگری است که امتیازش به او داده شده است. آخوندزاده یک سکولاریست تمام‌عیار و یک هواخواه جدی تمدن باخترزمین بود. آخوندزاده هواخواه جدی تشکیل فراماسونری در ایران بوده و این کار را به خیال خود از لوازم آزادی و آزادی‌خواهی می‌دانسته است.

نوشته‌های وی معمولاً دربردارندۀ طنزی گزنده است. در حقیقت اعتقاد راسخ او که از جمله در نامه‌ای خطاب به میرزا محمدجعفر قره‌چه داغی بیان داشته، این است که موعظه و اندرز نتیجه ندارد و انتقاد و استهزا کارسازتر است. وی به زبان‌های شرقی آشنا و با فرهنگ جهان نیز نسبتاً آشنا بود. وی معتقد بود الفبای مرسوم و متداول فارسی ـ عربی نقایص و معایبی دارد و در صدد برآمد این الفبا را اصلاح و آن را برای احتیاجات مردم و آموزش سریع‌تر مناسب سازد.

آخوندزاده در سال 1857 میلادی رسالۀ خود را زیر عنوان الفبای جدید برای تحریرات السنة الاسلامیه منتشر کرد. در الفبای جدید وی نقطه‌های حروف، حذف شده و حرکات سه‌گانه داخل حروف شده است و حروف، متصل به یکدیگر نوشته می‌شود.  البته 150 سال پیش از آن، پطر کبیر در روسیه در خط کهن آن سرزمین دگرگونی‌هایی وارد کرد و با وجود محالفت کشیشان و اشراف کار خود را پیش برد. پیش از آن نیز در جهان اسلام برخی کسان دربارۀ دشواری‌های خط عربی سخنانی گفته بودند. در همین دوران مسیو بارب ناظر مدرسۀ شرقیه وین خطی برای خط اسلام اختراع نمود و چند کتاب فارسی و عربی را به همان خط در وین منتشر کرد. منیف افندی یا همان منیف پاشا وزیر دولت عثمانی نیز در سال 1239 شمسی رساله‌ای دربارۀ تغییر خط نوشت و دو سال بعد خطابه‌ای دربارۀ ضرورت اصلاح الفبا در «جمعیت علمیه عثمانیه» ایراد کرد که خود منشأ آشنایی و ارتباط او با آخوندزاده شد.

میرزا حسین خان مشیرالدوله که از دوران خدمتش در تفلیس با فتحعلی دوستی داشت و در این زمان وزیرمختار ایران در استانبول بود، به آخوندزاده رساند که در عثمانی زمینۀ مناسبی برای اجرای طرح او پدید آمده است. وی در اواخر 1279 قمری با اجازۀ گراندف میکائیل، شاهزادۀ روس و حاکم قفقاز و به هزینۀ دولت روس به استانبول ستافت. در سفارتخانۀ ایران منزل گزید و با معرفی سفیر روسیه در استانبول، رسالۀ الفبای جدید را به فؤاد پاشا صدراعظم عثمانی نشان داد.

رسالۀ الفبای جدید به فرمان صدراعظم در جمعیت علمیۀ عثمانیه به بررسی نهاده شد و اگرچه مایۀ تحسین شد، اما گفته شد در کوتاه‌مدت قابل اجرا نیست و باید به تدریج و طی مدتی نسبتاً دراز به آن کار پرداخته شود. به پاداش کوششی که فتحعلی در راه مقصد اصلاح خط کرده بود، دولت عثمانی با صدور فرمانی نشان «مجیدیه» به او داد.

آخوندزاده در راهی که در پیش گرفته بود، با سختی‌ها و دشواری‌های فراوانی روبرو شد؛ اما هرگز از پای نایستاد. او صدها نامه و رساله به رجال دولت‌های ایران و عثمان و روس و به برخی دوستان خود فرستاد و از نقص الفبای عربی و اشکالاتی که این خط در تدریس و تحصیل علوم فراهم می‌کند، سخن گفت و ضرورت تغییر آن را با دلایل و مثال‌ها و شواهد بیان نمود.

وی در تفلیس به تلاش خود ادامه داد. مدتی بعد ملکم خان که خود نیز در این باره خیالاتی داشت، اتصال حروف را در طرح نخستین طرح فتحعلی موجد اشکال شمرد. فتحعلی هم نظر او را پذیرفت و طرح تازه‌ای با حروف مقطع تهیه کرد. اما این طرح تازه نیز در ایران توجه زیادی را برنیانگیخت و آخوندزاده پس از این آزمایش‌ها و شکست‌های پیاپی، سرانجام از اندیشۀ اصلاح خط عربی منصرف شد و خط جدید ملل اسلامی را تنظیم کرد. این طرح بر اساس الفبای روسی نهاده شده و از 24 حرف بی‌صدا و 10 حرف صدادار ترکیب شده بود و 8 حرف هم برای ادای آواها و مخارج ویژۀ عربی در آن در نظر گرفته شده بود که با این 42 حرف همۀ ملل اسلامی از عرب و عجم و ترک و تاجیک بتوانند بی‌زحمت و اشکال مقاصد خود را بیان کنند. بدین ترتیب فتحعلی به سومین مرحلۀ کار خود در تبدیل خط رسید و به کاربرد حروف اروپایی شد و آخرین طرح خود را برای تغییر خط با استفاده از حروف روسی عرضه کرد. علت طرح این نوع خط از سوی آخوندزاده، آزمایش عملی دولت روس، پس از تصرف داغستان بود.

در این هنگام طرفداران اصلاح خط در ایران نیز حرارتی یافتند و امیدهایی در دل فتحعلی به وجود آمد؛ اما در رمضان 1287 قمری میرزاحسین خان مشیرالدوله که در این زمان به مخالفت با اصلاح خط توسط آخوندزاده گراییده بود، به وزارت عدلیه رسید و 11 ماه بعد نیز صدراعظم شد. در نتیجه بیشتر دوستان فتحعلی که از ناخشنودی میرزاحسین خان از وی آگاه بودند، روابط خود را با او بریدند و آن حرارت فروکش کرد.

در همین زمان چون آخوندزاده از خط ابداعی ملکم خان بسیار راضی بود و خط او را بهتر می‌دانست، فعالیت پیرامون خط را به او واگذار کرد و بیشتر به نوشته‌های انتقادی دیگر خود پرداخت.

آخوندزاده تا پایان عمر نیز از تلاش در راه تغییر خط و ترویج آن دست برنداشت؛ اما عمر او کفاف نداد تا ثمرۀ فعالیت خود را در منطقۀ قفقاز و عثمانی ببیند و در سال 1256 شمسی در تفلیس درگذشت. ویژگی کار وی در این بود که همزمان مسیو بارب فرانسوی و منیف باشای عثمانی برای نخستین بار دانشمندان شرق اسلامی را با زبان فاسی این امر مهم آشنا کرد.

فهرست مطالب کتاب بدین قرار است:

مقدمه

بیوغرافی میرزا فتحعلی آخوندزاده

گاه‌شمار شمسی فعالیت زندگی او پیرامون خط

معرفی آثار آخوندزاده

نسخه‌های خطی آخوندزاده پیرامون خط در ایران

نامه‌ها و رساله‌های آخوندزاده به ترتیب تاریخی

الفبای جدید و مکتوبات