معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را در بالای صفحه ببینید.

در این چاپ «بانگ آب» برای فهم آسان‌تر مطالب کتاب بخشی از ارجاعات به مثنوی حذف شده و در عوض مضمون و معنای آن ابیات در متن آمده است. افزون بر این برای غنای بیشتر کتاب از کلام شیرین شمس نیز در بخشی از پی‌نوشت‌ها استفاده شده تا هم وحدت نظر شمس و مولانا نمایان شود و هم شاید به کمک گفته‌های مولانا دریچه‌ای به سوی فهم بهتر و بیشتر کلام شمس بیابیم.

قرابت عجیب گفته‌های شمس و مولانا چنان است که کمتر موضوع و مفهومی را در مقالات می‌یابیم که نشانه‌اش در کلام مولانا نباشد. به جرئت می‌توان گفت مثنوی وغزلیات آینۀ مقالات شمس‌اند. در جای‌جای مثنوی و به ویژه در غزلیات عباراتی را می‌توان یافت که هم به لحاظ مضمون و هم به لحاظ لفظ یادآور گفته‌ای از شمس‌اند. برخی از این شباهت‌ها در پی‌نوشت هر فصل آمده است. در چاپ جدید ساختار کلی کتاب تغییر نکرده، با این حال به اقتضای افزودن تکه‌هایی از کلام شمس در بخش پی‌نوشت‌ها موضوعات تازه‌ای طرح می‌شود که برخی از آنها عبارتند از: معنای نفاق و راستی در کلام شمس و طرح مفهوم تدریج و استدراج به عنون یکی از سنن بزرگ الهی؛ سرّ تفاوت نظر مولانا و شمس در خصوص بایزید و حلاج؛ تفاوت بسیار مهم دو مفهوم کلیدی تقلید و متابعت؛ علت جفای شمس در حق مولانا و نیز مضامینی چون وحدانیت، مجانست، مؤانست، نعل باژگونه و آینه.

نویسنده در این کتاب تعمد داشته تا در معرفی مؤلفه‌های سازندۀ اندیشۀ مولانا به هیچ تفکر و عارف دیگری ارجاع ندهد؛ به عبارتی مولانا را تنها در مولانا جسته است. مؤلفه‌‌های سازندۀ تفکر مولانا از چنان هماهنگی و تلائمی برخوردارند که باید تنها در بافت فکری او لحاظ شوند. بنابراین سعی شده حتی‌الامکان معنای واژه‌های کلیدی این منظومۀ فکری را به کمک آثار مولانا استخراج شود.

در تمام متن هیچ بیتی از مثنوی یا دیوان کبیر شرح و معنا نشده است؛ زیرا فرض بر این بوده که خواننده در خواندن و درک این متون مشکلی ندارد. توجه نویسنده معطوف به پاسخ‌گویی به پرسش‌هایی بوده که یکی پس از دیگری طرح می‌شوند.

فصل اول کتاب به انسان و ساحات وجودی او اختصاص دارد. در این فصل کوشیده شده تا با روشن‌کردن معانی جسم و جان، اثبات کند جسم نیز چون جان ذومراتب است و منظور مولانا از انسان نه جسم (بشر) که همان جان انسانی است؛ جانی که می‌تواند به جسم جماد (ستون حنانه، کوه طور) یا حیوان (سگ اصحاب کهف) هم تعلق پذیرد؛ همان‌گونه که می‌توانیم شاهد تعلق جان جماد، حیوان و ملک هم به جسم بشر باشیم.

در فصل دوم توجه اصلی معطوف به ویژگی‌های برشمرده شده برای ابدال حق یا اولیا از سوی مولانا نموده، در آن بین به دو مفهوم فقر و فنا بیش از دیگر مفاهیم پرداخته شده است.

فصل سوم به مسئلۀ رنج و علت وجودی آن اختصاص دارد. در این فصل کوشیده شده تا با تبیین خاستگاه‌های درونی و بیرونی درد و رنج، نگاه مولانا در خصوص آنچه «شرّ» خوانده می‌شود، تبیین شود.

فصل چهارم به مقولۀ عشق (ماهیت، خاستگاه و متعلق آن) اختصاص داده شده و سعی شده تا با تمییز بین صورت‌های مشابه عشق، دلبستگی و میل، تصویری واقعی از آنچه مولانا «عشق» می‌خواند به دست داده شود.

فصل پنجم به معرفت‌شناسی مولانا اختصاص دارد. مسائل طرح‌شده در این فصل عبارتند از: فرایند شناخت، منابع و موانع آن، به همراه تبیین سبب وجود اختلاف در آرا و نظرات. با این مقدمات به موضوع اصلی کتاب نزدیک می‌شویم: رویکرد اخلاقی مولانا و تصویر خدا نزد وی.

در فصل اخلاق پس از طرح این مدعا که مولانا در داوری‌های اخلاقی به تفکیک میان «فعل» و «ارزش» قائل است، چگونگی داوری موجه اخلاقی از منظر وی بررسی می‌شود. آنگاه با ورود به بحث پلورالیسم اخلاقی، نسبی بودن مصادیق خوبی و بدی در رفتار را در عین مطلق بودن ارزش در تعلقش به منش بحث گذاشته می‌شود.

سرانجام در فصل مربوط به خدا این نکته طرح می‌شود که شناخت خدا نه به واسطۀ عقل که تنها با عشق ممکن می‌شود. آدمی با عشق به وصل می‌رسد و با وصل به شناخت. بنابراین با وجود شناختنی بودن ذات حق، شناساندن آن ممکن نیست. تنها با نمایاندن رابطۀ انسان با خدا و بالعکس است که راه‌یافتگان به وصال می‌توانند بویی از آن باغ به مشام ما برسانند.

فهرست مطالب کتاب بدین قرار است:

پیش‌گفتار

انسان و ساحات وجودی او

رابطۀ انسان با خدا

رنج

عشق

معرفت

اخلاق

خدا

پی‌نوشت‌ها

سامانه‌ای منطقی برای کشف جهان‌نگری مولانا (نوشتۀ مصطفی ملکیان)