معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را در بالای صفحه ببینید.

این کتاب شامل دو بخش اصلی نظریه و عمل است. در بخش نظریه، دربارۀ مبانی ژانر فانتاستیک/ وهمناک در حوزه‌های مختلف از جمله فلسفه، روانکاوی و البته ادبیات بحث می‌شود. سپس کاربرد فانتاستیک در حوزۀ روانکاوی و در آثار ینتش، لاکان، سیکسوا و در مقالۀ «شگرف» بررسی می‌شود و همچنین تعبیر روانکاوانۀ فروید از داستان «مرد شنی» اثر هوفمان نیز ارزیابی می‌شود. در پایان به ‌تفصیل رویکرد ساختاری وهمناک که تودوروف طرح کرده است، بررسی می‌شود و ژانر وهمناک به شگرف، شگفت و تمثیل و انواع فرعی‌تر تقسیم می‌شود.

در بخش عمل، اصول فانتاستیک در گزیدۀ آثار ادبیات فارسی بررسی می‌شود. نخست برخی از حکایات باب‌های ششم تا دهم کتاب فرج بعد از شدت تحلیل می‌شود و در ادامه پیشنهاد داده می‌شود در بررسی این نوع داستان‌ها به‌جای فانتاستیک، از واژۀ «کرامات» استفاده شود. پس از آن داستان‌های هفت‌پیکر نظامی، گزیده‌ای از قصه‌های هزارویک‌شب و برخی از حکایات کتاب عجایب هند رامهرمزی با توجه به رویکرد ساختاری تودوروف به فانتاستیک بررسی می‌شود. بخش دوم کتاب با تلقی داستان‌های سورۀ کهف به‌منزلۀ نوعی ادبیات «عجیب» یا «معجزات» به پایان می‌آید.

ادبیات به دو گونۀ کلی محاکاتی و غیر محاکاتی تقسیم می‌شود. ادبیات محاکاتی از واقعیت عینی و مصداق‌پذیر تقلید می‌کند و ادبیات غیرمحاکاتی واقعیت عینی و مصداق‌پذیر را تغییر می‌دهد. ژانر فانتزی گونه‌ای از ادبیات غیرمحاکاتی است که پا را از حدود و ثغور ادبیات واقع‌گرا فراتر گذاشته و به مرزهای خیال و وهم وارد می‌شود. از این‌رو هر گونۀ ادبی که مرزهای واقعیت عینی را درنوردد و به اقلیم اوهام و خیال وارد شود، فانتزی خواهد بود. به دیگر سخن هر جا که واقعیت، خیال شود و خیال، رنگ و بوی واقعیت پذیرد، با ادبیات محاکاتی سروکار داریم. این نوع ادبیات به یک یا چند گونه محدود نمی‌شود و از کم‌رنگ‌ترین ادبیات غیرمحاکاتی تا پررنگ‌ترین ادبیات غیرمحاکاتی طیف‌بندی می‌شود. کم‌رنگ‌ترین به ادبیات محاکاتی تنه می‌زند و پررنگ‌ترین با ادبیات محاکاتی وجه مع‌الفارق پیدا می‌کند. ادبیات وهمناک / فانتاستیک نیز زیرگونه‌ای از ادبیات غیرمحاکاتی است که در این کتاب به آن پرداخته می‌شود.

زمینۀ اصلی بحث پرداختن به قلمرو فانتاستیک / و همناک به منزلۀ ژانری ادبی ـ به تعبیر تودوروف ـ و حوزه‌های فرعی مرتبط با آن یعنی شگرف و شگفت و تعیین میزان کارآمدی این ژانرها در ژانربندی یا تعیین نوع ادبی برخی از آثار نظم و نثر فارسی از جمله برخی حکایت‌های اخلاقی فرج بعد از شدت، خمسه نظامی، هزار و یک شب و برخ از داستان‌های قرآنی است. ابتدا به معیارهای تعیین نوع آثار ادبی اشاره شد و سپس از تبار و تعریف ژانر و همناک ذکر به میان آمد. آنگاه از وهمناک در روانکاوی سخن رانده شد و به نظریه‌ها و دیدگاه‌ها رایج از جمله ینتش، فروید و دیگران اشاره شد. سپس از وهمناک در ادبیات ذکر به میان آورده و از میان نظریه‌های رایج به دیدگاه ساختارگرایانۀ تودوروف دربارۀ وهمناک اشاره گردید. به نظر می‌آید دسته‌بند تودوروف و نموداری که او از وهمناک ارائه می‌دهد با اندکی اصلاحات و افزودن یکی دو مؤلفه بدان می‌تواند در ژانربندی آثار نظم و نثر فارسی کارآمد عمل کند. دستکاری نمودار تودوروف از این رو ضروری به نظر می‌‌رسد که به جز آنکه منتقدان بسیاری از مغرب زمین بر آن اصلاحیه وارد کرده‌اند، قرار است بر داستان‌هایی و به ویژه داستان‌های فرج بعد از شدت و قصص قرآنی اعمال شود که جزو حکایت‌های مذهبی و دین شناختی‌اند. در این حکایت‌ها، دستی از سر آستین غیب بیرون می‌آید و گره از مشکل اشخاص داستان برمی‌گشاید. از این رو، این‌گونه حکایت‌ها را در ژانر کرامات نیز قرار داده شد.

با این اوصاف، یافته‌ها زیر دور از ذهن نتواند بود:

ـ رویکرد ساختاری به ژانر وهمناک این امکان را می‌دهد که بتواند معیار و الگویی جامع‌تر برای تعیین نوع برخی از گونه‌های ادبی، از جمله برخی آثار کهن و معاصر نظم و نثر فارسی ارائه کند.

ـ آثار کهن و معاصر نظم و نثر فارسی این قابلیت را دارند که از دیدگاه نحله‌ها و رویکردهای جدید نقد و نظریه ادبیات بررسی، تحلیل و ارزیابی شوند.

ـ عجایب نامه‌نویسی که گونه‌ای ادبیات نوشتاری ایران است و نوعی ادبیات علمی محسوب می‌شود، با آنچه ژانر وهمناک نامیده می‌شود وجه فارق دارد و لازم است در بررسی‌های انتقادی و تحلیلی به این مهم توجه شود.

ـ بررسی ادبیات وهمناک ایرانی به منزلۀ ژانر یا گونه‌ای ادب نشان می‌دهد که هنوز گونه‌ها یا انواع کمتر شناخته شده‌ای از آثار ادبی فارسی حی و حاضرند که از تیررس رویکردهای انتقادی به دور مانده‌اند و بر پژوهشگران است که این گونه‌ها را از محاق تاریکی بیرون آورند. از آن جمله است خیل بی‌شمار گونه‌های ادبی که عمدتاً در ادبیات عامیانه یافت می‌شوند؛ مانند تذکره‌ نامه‌ها، مناقب‌خوانی‌ها، پرده‌خوانی‌ها، متل‌ها و شوقات‌های محلی و غیره.

ـ رویکرد ساختاری تودوروف به وهمناک بنابر محدودیت‌های روش‌شناختی که با آن روبه‌روست، نمی‌تواند تمام جنبه‌های ادبیات وهمناک ایرانی و به ویژه ادبیات داستانی دین‌شناختی مانند قصص قرآنی را دربرگیرد. در این باره، لازم است این روکرد و الگوهای آن حک و اصلاح شده و مؤلفه و یا مؤلفه‌هایی بدان افزوده و یا از آن کم شود.

ـ از جمله مهم‌ترین یافته‌ها این است که در بررس برخی آثار دین‌شناختی مانند حکایت‌های کتاب فرج بعد از شدت و به ویژه قصص قرآنی، ژانر وهمناک بدان گونه که غربیان نظریه‌‌پردازی کرده‌اند افاده معنا نمی‌کند و بهتر است آن را با ژانر کرامات و یا معجزات که ریشه در سنت مسیحی ـ اسلامی دارد، جایگزین کرده و نمودارهای تودوروف را بر همین اساس حک و اصلاح کنیم.

فهرست مطالب کتاب بدین ترتیب است:

کلیات

بخش اول: نظریه

فصل اول: نظریۀ انواع ادبی

فصل دوم: فانتزی و فانتاستیک

فصل سوم: شگرف در روانکاوی و ادبیات

فصل چهارم: رویکرد ساختاری به وهمناک

بخش دوم: عمل

فصل پنجم: بوطیقای ادبیات وهمناک، معجزات و کرامات در عمل

فصل ششم: جمع‌بندی

پیوست‌ها:

پیوست اول: خلاصۀ برخی حکایات کتاب فرج بعد از شدت

پیوست دوم: برگزیدۀ حکایات کتاب عجایب هند

منابع کلی دربارۀ فانتزی