معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را در بالای صفحه ببینید.

بیش از دو هزار قبل دو سرزمین ایران و یونان خاستگاه تحولات عمدۀ سیاسی و فرهنگی زمانه بودند، اما اثرات فرهنگی این دو سرزمین بر یکدیگر توانست بیش از تأثیرات سیاسی آنها دوام یابد. اندیشۀ یونانی توانست با جذب میراث سایر ملت‌ها از جمله ایرانیان و با همت و قابلیت متفکران آن سرزمین پایه‌های حکمت و دانش را به نحوی استحکام بخشد که اثرات آن بر جوامع بشری پس از گذشت بیش از دو هزاره هنوز هویدا است. اندیشۀ یونانی تنها از طریق آموزش و کتاب توسعه نیافت، بلکه بخشی از این رسالت بر دوش قدرت سیاسی اسکندر و جانشینانش و سپس سلااطین رومی نهاده شد، اما رومیان تنها اقوامی نبودند که اندیشۀ یونانی به آنان به ارث رسید. سرزمین ایران در دوران ساسانیان هنوز خریدار اندیشۀ یونانی بود و با ترجمۀ آثار بزرگان آن سرزمین به زبان پهلوی این مهم را برآورده می‌کرد.

یکی از مقالات این مجموعه، مقالۀ «زمینه‌های یونانی و ایرانی دانشنامه‌نویسی در اسلام» است. با وجود تعداد قابل توجهی از دانشنامه‌ها و دایرة‌المعارف‌ها و کتاب‌هایی که از بیش از هزار سال پیش تاکنون برای شناخت علوم به همت مسلمانان نوشته شده است؛ اما هنوز تحقیقات کاملی در زمینه مراجع این دانشنامه‌ها و ارتباط آنها با سایر علوم وارد شده در جهان اسلام صورت نگرفته است. دیمیتری گوتاس در این مقاله گوشه دیگری از مسائل مشترک فرهنگی میان اندیشمندان این سرزمینها را روشن می‌سازد.

در ابتدای این مقاله آمده است: دانشنامه‌نویسی در زبان عربی لااقل با سه نوع نگارش متفاوت در گذشته عرضه شده است. شکل‌ها و کارویژه‌های گوناگون این سه نوع نگارش به نحوی است که اگر بخواهیم سرچشمه‌های مختلف آنها را بیابیم به گمراهی می‌افتیم. نخستین نوع نگارش همانی است که به جای دانشنامه [یا دایرة المعارف] می توان آن را «فهرست علوم» نامید؛ زیرا این فهرست به شکل خیلی جامع و فراگیر موضوعات را مورد توجه قرار نمی‌دهد، بلکه به اختصار به توصیف جور به جور موضوعات مزبور می‌پردازد. در این نوع دانشنامه‌ها دو گرایش را می‌توان مشخص نمود البته مسلماً همیشه نمی‌توان این دو گرایش را به راحتی از هم تمییز داد. در یک‌سو آثاری هستند که فقط به طبقه‌بندی علوم می‌پردازند. این آثار تا حدی از سنت یونانی تبعیت می‌کنند و علوم متعلق به سنت اسلامی نیز به آنها اضافه شده است. در سوی دیگر آثاری هستند که برای اینکه همه علوم را دربر بگیرند و مباحث عمیق‌تری را به بحث بگذارند، فراتر از توصیف صرف و طبقه‌بندی یک سلسله علوم منتخب می‌‌روند. آثار کندی، خوارزمی، ابن سینا، ابوسهل مسیحی، ابو الفرج بن طیب، ابن اکفانی به دسته اول و آثار فارابی، اخوان الصفا، عامری، ابن فریغون، ابو حیان توحیدی، ابن حزم، فخرالدین رازی و البته ابن خلدون به دسته دوم تعلق دارند. دومین نوع دانشنامه‌نویسی را نوشته‌هایی تشکیل می‌دهند که تقریباً می‌توان آنها را «پندنامه شهریاران» نامید. اینها شامل نصایحی می‌باشند که غالباً دارای محتوای سیاسی و اخلاقی هستند و از نظر شکلی مکتوباتی هستند که شخصی حکیم و عاقل خطاب به یکی از فرمانروایان می‌نویسد.  سومین نوع دانشنامه‌نویسی نوع معروفی از نگارش در آثار ادبی عربی است که از نمونه‌های شاخص آن «عیون الاخبار» ابن قتیبه و «عقد الفرید» ابن عبد ربه می‌باشد. این آثار مجموعه‌هایی غیرخیالی هستند با اخبار سرگرم‌کننده و آموزنده درباره موضوعات متنوع که هر یک از موضوعات تک به تک در فصل‌های مختص به آنها مورد بحث قرار می‌گیرند. سرچشمه‌ها و منابع این سه نوع دانشنامه‌نویسی به آثار یونانی و فارسی قبل از اسلام بر می‌گردد. ترجمه این آثار به زبان عربی از دهه‌های آخر سلسله اموی آغاز شد و در طول عصر باشکوه نهضت ترجمه در اوایل دوره عباسی شکوفا گردید. در اینجا به اختصار به این مسئله خواهیم پرداخت که اینگونه زمینه‌های یونانی و فارسی چه مسیری را دنبال می‌کردند.

فهرست مطالب کتاب بدین ترتیب است:

درآمد

تاریخچۀ مجادلات روحانیان مسیحی سریانی با مسلمانان/ سیدنی گریفیت

رسالۀ منشوب به فارابی دربارۀ اسامی و القاب برخی اندیشمندان یونان/ فرانتس روزنتال

ابن مقفع و ترجمۀ کتاب‌های منطق ارسطو/ پل کراوس

زمینه‌های یونانی و ایرانی دانشنامه‌نویسی در اسلام/ دیمیتری گوتاس

اندیشۀ یونانی در نظریۀ عدالت مسکویه/ یاسین محمد

شرح حال جالینوس در منابع اسلامی/ پیتر استار

مبانی اسلامی و غیراسلامی فلسفه اخلاق معتزله/ جورج حورانی

ابن طفیل و حکمت مشرقی ابن سینا/ دیمیتری گوتاس

منابع یونانی غزالی/ عبدالرحمن بدوی

افلاطون و ارسطو و آموزش موسیقی در یونان باستان/ للودا استامو

نظریه‌پردازان موسیقی یونان در ترجمه‌های عربی/ هنری جورج فادامر