معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را در بالای صفحه ببینید.

محمد بن علی بن ملک‌داد، درویش بی‌نام و نشانی بود که در بامداد روز شنبه بیست و ششم جمادی الآخر 642 به قونیه آمد و مولانا جلال الدین محمد بلخی را، که عالم، مدرس و واعظی برجسته بود، مجذوب خود ساخت. مصاحبت شمس تحولی عظیم در احوال و افکار مولانا پدید آورد. سنت مولویان _ که قراین نیز آن را تدیید می‌کند_ بر آن است که شمس تبریزی در آن هنگام مردی شصت ساله بود و مولانا بیش از یک نیمۀ عمر خود را سپری کرده. انبوه آثار منظوم و منثوری که از مولانا در دست داریم حاصل نیمۀ کوتاه ‌تر عمر او، یعنی دوران پس از رسیدن شمس است. در آن میان تنها یک اثر می‌توان مستثنی دانست که یادداشت‌هایی از چند مجلس سخنرانی در آغاز کار واعظی مولاناست (مجالس سبعه). این اثر نیز، که به لحاظ محتوا بسیار کم‌مایه‌تر از سایر آثار مولاناست، در دوره‌های بعدی بازنویسی شده و شواهد روشن دستکاری‌ها در آن نمایان است. ابعاد تحولی که در زندگی مولانا، پس از ظهور شمس و مصاحبت او پیدا شد چندان شگرف و شگفت‌انگیز استه که برخی در اصل ماجرا، یعنی در واقعیت تاریخی وجود شمس تبریزی تردید کرده‌اند، اما مولانا در تمام آثار خود_ به استثنای یکی که به آن اشاره شد_ از شمس تبریزی دم زده است. سراسر دیوان کبیر او مناقب‌نامۀ شمس تبریزی است که از همین رو به نام دیوان شمس تبریزی شهرت یافته است. در فیه ما فیه و مکتوبات، که دو اثر منثور از مولاناست، باز یاد شمس تبریزی در میان است. در مثنوی معنوی، که محصول اواخر عمر اوست، هر جا که نام شمس تبریز را می‌برد همان شور و ربودگی که در غزلیات او منعکس است تجدید می‌شود.

مهم‌ترین و معتبر ترین سند دربارۀ شمس تبریزی مقالات خود او به نام مقالات شمس است که چاپ وو نشر آن در تاریخی نسبتا متأخر (1369 شمسی) صورت گرفت. مقالات یادداشت‌هایی است از سخنانی که او از 642 تا اواخر 645 (فاصلۀ زمانی آمدن به قونیه و ناپدید شدن او) به زبان آورده است و آن را می‌وان زندگی‌نامۀ خودنوشت شمس تبریزی خواند. در این کتاب است که ما با شخصیت واقعی مردی که آن تحول شگرف را در زندگی مولانا سبب شد آشنا می‌شویم؛ با کودکی‌های او، و با پدر و مادر او، که آدم‌هایی ساده و خوش‌نیت از طبقۀ متوسط اجتماع بودند، و پسر نازپرورده‌شان که ظاهرا تنها فرزند خانواده بود. حالات استثنایی پسر، از همان اوان کودکی، خاطر پدر را مشوش می‌داشت. پدر نیک‌مردی عاطفی‌مزاج بود: "دو سخن گفتی، آبش از محاسن فرود آمدی؛ الا عاشق نبود. مرد نیکو دیگر است و عاشق دیگر" حالات استثنایی پسر در اوان بلوغ شدت و بروز بیشتر پیدا می‌کند. هر چه پیش‌تر می‌رود خود را تنهاتر و بیگانه‌تر می‌یابد. کم می‌خورد و کم می‌خوابد و احوال خود را از پدر و مادر پنهان می‌دارد. پدر نگران و دلواپس سلامت اوست. می‌ترسد فرزند دلبندش ضعیف و بیمار شود. اما فرزند دلیلی برای وسواس و نگرانی پدر نمی‌بیند. به او اطمینان می‌دهد: "ضعیف نمی‌شوم، قوتم چنان که اگر بخواهی چونت مرغ از روزن بیرون بپرم." احساس سبکی و چالاکی غریبی در خود می‌کند. پدر کلافه می‌شود و سر در نمی‌آورد. مظطربانه و بیچاره‌وار می‌پرسد: "ترا چه شد؟" پاسخ می‌شنود: "مرا هیچ نشد؛ دیوانه‌ام؟ کسی را جامه دریده‌ام؟ در تو افتاده‌ام؟ جامۀ تو دریده‌ام؟" پاسخ فرزند از بی‌حوصلگی و دلزدگی او حکایت می‌کند و از طعن . کنایه خالی نیست. سال‌ها بعد که حکایت آن ایام را با مولانا باز می‌گوید از احساس رمیدگی و گسیختگی که در برابر پدر داشت یاد می‌کند: "من در شهر خود غریب، پدر از من بیگانه، دلم از او می‌رمید. پنداشتمی که بر من خواهد افتاد. به لطف با من سخن می‌گفت، پنداشتم که مرا می‌زند، از خانه بیرون می‌کند." پدر و فرزند هر دو در بن‌بست گیر کرده بودند. کمندی بود که پدر هر چه بیشتر می‌کشید سخت‌تر می‌شد و عابت فرزند بود که رودربایستی را کنار گذاشت و گستاخ‌وار گفت: "یک سخن از من بشنو، تو با من چنانی که خایۀ بط را زیر مرغ خانگی نهادند، پرورد و بط‌بچگان برون آورد؛ بط‌بچگان کلان‌ترک شدند. با مادر لب جو آمدند، در آب درآمدند. مادرشان مرغ خانگی است، لب لب جو می‌رود. امکان درآمدن در آب نی. اکنون ای پدر من دریا می‌بینم مرکب من شده است، و وطن و حال من این است. اگر تو از منی، یا من از توام، درآ در این دریا، وگرنه برو بر مرغان خانگی".

فهرست مطالب کتاب بدین ترتیب است:

شمس تبریزی و مقالات او

گزیدۀ مقالات شمس

گزین‌گویه‌ها