معرفی کتاب

از مولانا جلال الدین پنج کتاب به نثر و شعر بر جای مانده است و کتاب‌های دیگری به نام‌های تراشنامه، عشق‌نامه، آفاق و انفس و ... هم به مولوی نسبت داده‌اند که هیچ‌کدام از آنِ مولانا نیست.

دو اثر منظوم مولانا یکی دیوان کبیر یا کلیات شمس تبریزی حاوی قریب 40000 بیت در قالب غزل، ترجیع‌بند و رباعی است که مولانا به نام شمس‌الدین تبریزی سروده است. دیگری مثنوی اوست در شش دفتر که بر اساس نسخۀ قونیه که کهن‌ترین نسخۀ مثنوی است، 25676 بیت دارد.

اما آثار منثور او سه کتاب مجالس سبعه، مکتوبات و فیه ما فیه است که در اینجا گزیده‌ای از این سه کتاب با توضیحاتی ارائه شده است.

1. مجالس سبعه: مجلس معمولاً به سخنانی گفته می‌شود که در یک جلسۀ سخنرانی دربارۀ مسائل عرفانی یا مذهبی ایراد می‌شود. مجالس جمع آن است و این کتاب مجموعۀ هفت خطابه یا سخنرانی است که مولانا به احتمال قوی پیش از دیدار با شمس فراهم آورده است. باید گفت پدر مولانا، در بلخ وعظ می‌گفت و تدریس می‌کرد. مولانا هم به شیوۀ پدر خود مجلس وعظ داشت که پس از ملاقات با شمس آن را کنار گذاشت. زمان تألیف این کتاب معلوم نیست، اما آنچه مشخص است این است که به زمان پیش از دیدار با شمس مربوط است. در اثنای وعظ این سخنان به وسیلۀ سلطان ولد یا حسام الدین چلبی تحریر یافته، بعدها با رعایت صورت اصلی بازخوانی و مطالبی بر آن افزوده شده، شاید به نظر شخص مولانا هم رسیده است. در مجالس ابیاتی از دیوان کبیر و رباعیات مولانا نیز راه یافته است. از آن گذشته مطالبی هم از ابتدانامۀ سلطان ولد در آن دیده می‌شود. به دلیل وجود اشعاری از سلطان ولد در این کتاب، ظاهراً بازخوانی نهایی آن به وسیلۀ وی انجام شده است و این کار بعد از وفات شیخ کریم الدین بکتمر، مرشد بهاءالدین در 691 و پیش از 712 صورت گرفته است.

هر هفت مجلس با خطبه‌ای عربی و عباراتی مسجع آغاز شده، در لابلای خطبه آیاتی از کلام خداوند و سخنانی از رسول اکرم (ص) و مطالبی در مدح چهار یار گزین او آمده است. سخن اصلی با ذکر حدیثی آغاز می‌شود.

از مزایای کتاب آن است که بعضی داستان‌های منثور مجالس سبعه را در مثنوی به نظم می‌بینیم؛ مثلاً داستان زنگی و آینه در دفتر دوم و ششم مثنوی، ماجرای پیامبر و حارثه در مجلس سوم و قصۀ جوع البقر در دفتر پنجم آمده است.

2. مکتوبات مجموعۀ نامه‌هایی از مولاناست که به سبب‌های گوناگون به بزرگان و افراد خاندان خود تحریر کرده است. بیشتر نامه‌ها که به بزرگان نوشته شده، در توصیۀ یکی از وابستگان یا نزدیکان مولاناست. بعضی از آنها به سلطان سلجوقی و بعضی به معین الدین پروانه وزیر سلجوقیان است. یکی دو نامه به حسام الدین چلبی مرید و علاءالدین و بهاءالدین فرزندان مولاناست. آنچه از کتب مناقب و تذکره‌ها بر می‌آید، نشانگر آن است که نامه‌های مولانا منحصر به 150 نامۀ منثور و منظوم او نیست و تعداد نامه‌ها بسیار بیشتر از این مقدار است؛ ولی تاکنون به این مقدار از آنها دسترسی حاصل شده است. از این نامه‌ها بسیاری از مسائل اجتماعی، تاریخی و ادبی دورۀ مولانا آشکارتر به دست می‌آید.

3. فیه ما فیه: میان آثار مولانا این کتاب جایگاهی ویژه دارد؛ اولا به این دلیل که از آثار دورۀ پختگی و کمال مولاناست. ثانیاً بسیاری از نظرات مولانا که در مثنوی به زبان شعر به آنها پرداخته، در این کتاب به نثر و به صورت مبسوط بر زبان آورده است. ثالثاً در این کتاب پرسش‌هایی که گاهی حاضران مجلس از مولانا پرسیده‌اند و گاه پرسشی که خود مولانا طرح کرده، پاسخ داده شده است. این کتاب به احتمال زیاد بعد از غیبت شمس تبریزی (645) تا وفات مولانا (672) در طول 26 یا 27 سال پدید آمده است.

فهرست مطالب کتاب بدین ترتیب است:

به جای مقدمه

از مجالس سبعه

از مکتوبات

از فیه ما فیه

گزین‌گفته‌ها