معرفی کتاب

هر فصل از این کتاب اشاره‌ای به یک نکته مهم یا شبهه‌ای علمی است که ممکن است سال ها ذهن هر انسانی را به خود مشغول بدارد و او را به دنبال پاسخ به حرکت وادارد. چنان‌که در داستان شیخ سمعان مهم‌ترین اشاره چگونگی گذر از زهد به عشق و نقش خواب و رؤیا در مکاشفات عرفانی است یا پاسخ به شبهۀ شر و اختیار، اشاره‌ای دیگر است که ذهن هر انسانی را در طول تاریخ به خود مشغول داشته است.

عارف در هنگام سیر و سلوک عارفانه خود مقاماتی را طی می‌کند و احوال خاص بر او عارض می‌گردد که بسیار لطیف‌تر از عالم مادی ماست؛ چرا که هم سنخ عالم ملکوت گشته و به کشف و شهود رسیده و حجاب‌های مادی را کنار زده و به حقیقت لطیف اشیاء و موجودات عالم هستی رسیده است. آنچه دغدغه انبیاء و اولیاء الهی بوده تا چشم بصیرت آدمی را بینا نماید و هدایت را از ضلالت جدا نموده و بشر را به آبشخور حقیقی عالم هستی برساند تا بداند که در این عمر کوتاه خود به دنبال چه گمشده‌ای بگردد و با چه چیزی آرام گیرد و از چه بگریزد.

در چکیدۀ مقالۀ دوم آمده است: كلام شیخ اشراق پر از اسرار ناگشوده است كه با زبان اشارت بیان می‌گردد، وی پیشوایان حكمت اشراق را افلاطون و زرتشت و هرمس می‌داند و حكمت مشائی را مقدمه‌ای برای تجربه روحانی می‌شمارد، لذا رساله‌های عرفانی او مانند عقل سرخ، صفیر سیمرغ، قصه غربت غربی، آواز پر جبرئیل و ... را به زبان رمزی می‌نویسد و نمادگرایی «نور» به نحو گسترده‌ای در آثار او مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ زیرا او می‌خواست حكمت افلاطون و زرتشت را در یک بستر فكری جمع كند كه در این سنت فكری توجه به «تمثیل» كلید دریافت رموز است. در «عقل سرخ» پس از پرسش درباره آن همه نمادها از «پیر» كه روش كار در سیر و سلوک را بیان می‌كند جویای آگاهی از رمز و كنایات می‌شود. در رسالۀ «صفیر سیمرغ» همه صفات و استعدادهای اساطیری سیمرغ و بخصوص جبرئیل را در كنار هم و به زبان رمز به سیمرغ نسبت داده است. در داستان «زال و سیمرغ» در گفت و شنود با پیر، به راز و رمزها و اشارات می‌پردازد. در رساله «قصه غربت غربی» به دنبال كشف اسرار سه رساله ابن سیناست. پس حكمت اشراق هم رازدانی است و هم حجاب‌زدایی از راز حقیقت هستی و عارف با زبان «رمز» از حقیقت اشیاء كه شهود نموده است، خبر می‌دهد.

در چکیدۀ مقالۀ سوم آمده است: پروین یکی از بزرگ‌ترین قطعه‌سرایان شعر فارسی است. در عرفان تحت تأثیر مولانا و عطار و سعدی است. او اندیشه‌های دینی و عرفان زاهدانه را در قالب موعظه و اخلاق به صورت مناظره بیان می‌کند تا حکایت‌گر درد و رنج مردم جامعه زمان خود باشد. در قصیدۀ «عشق حق» عالم را خیر محض دانسته و در مثنوی «لطف حق» از توحید افعالی سخن گفته و در داستان «گره‌گشای» بلای الهی را رحمت دانسته و آن را توجیه می‌نماید. پروین عقل را هم مانند عرفان در خدمت موعظه و اخلاق گرفته و آن را با عشق در تقابل نمی‌داند و همانند عرفا آرزوی رهایی از زندان تن را داشته و گرفتاری زنان دوران خود را از بی‌دانشی آنها دانسته و می‌کوشد تا آنها را با مردان برابر کند. آنچه شعر پروین را رنگ و بوی خاص داده و سرشار از عاطفه نموده احساس مادرانه است.

فهرست مطالب کتاب به این شرح است:

فصل اول: بررسی داستان شیخ سمعان در منطق‌الطیر عطار نیشابوری

فصل دوم: رمز در داستان‌های رمزی شیخ شهاب‌الدین سهروردی

فصل سوم: جایگاه عرفان در دیوان پروین اعتصامی

فصل چهارم: وحدت ادیان از دیدگاه مولانا

فصل پنجم: عرفان در غزل حافظ

فصل ششم: مقایسۀ دردمندی بین منطق‌الطیر عطار نیشابوری و دیوان حافظ

فصل هفتم: رابطۀ عشق با بلا در عرفان و ادب فارسی

فصل هشتم: رابطۀ عشق و دردمندی با دعا در عرفان و ادب فارسی

فصل نهم: عرفان و نظارت بر جامعه

فصل دهم: اسقاط تکلیف در عرفان اسلامی

فصل یازدهم: رابطۀ انا الحق با توحید در منظر آیات و روایات

فصل دوازدهم: آموزه‌های عرفانی در قرآن و سنت

فصل سیزدهم: بررسی شبهۀ شر در رابطه با اسماء الهی در کلام جدید و دیدگاه ابن‌عربی

فصل چهاردهم: بررسی دیدگاه‌های اختلافی امام خمینی در تعلیقیه بر مقدمۀ قیصری بر فصوص الحکم ابن عربی

فصل پانزدهم: بررسی برخی از دیدگاه‌های اختلافی امام خمینی بر شرح قیصری بر فصوص الحکم ابن عربی