معرفی کتاب

خواجه نصیرالدین طوسی نه تنها از بزرگ‌ترین دانشمندان و فیلسوفان دورۀ اسلامی ایران که از اثرگذارترین آنهاست. او در روزگاری که هجوم مغولان ایران را ویران، مراکز علمی را نابود و اهل علم را پراکنده کرده بود، به گردآوری و شرح و علیق آثار گذشتگان و نیز تأسیس نهادهای علمی همت گماشت و سهم او در احیای علم در دوران پس از مغول شاید بیش از هر کس دیگری باشد.

از حدود یک قرن پیش و به ویژه در نیم قرن اخیر بسیاری از پژوهشگران ایرانی و غربی و عرب به تحقیق در زندگی و کار خواجه نصیر پرداخته‌اند که نکات مهمی را در شخصیت و زندگی و کار او روشن کرده است. تصویری که از این میان به دست می‌آید تصویری است از یک شخصیت منحصربه‌فرد که هم شارح و مکمل فیلسوفان و دانشمندان پیش از خود بوده و هم سرمشق دانشمندان پس از خود قرار گرفته است. تحقیق دربارۀ خواجه نصیر به چند اعتبار اهمیت دارد: یکی به اعتبار اینکه اصل بسیاری از آنچه خواجه در دست داشته یا با رنج فراوان به دست آورده و از راه تحریرها و تفسیرهای خود بر جای گذاشته، اکنون از میان رفته است و بازسازی بخش مهمی از تاریخ علم در دوران اسلامی جز با تکیه بر آثار او ممکن نیست. دیگر اینکه تحقیق در آثار او سرشت و سرنوشت علم و تا اندازه‌ای فلسفه را در دوران متأخر تمدن اسلامی که معمولاً آن را دوران انحطاط می‌شناسند، روشن می‌کند. سوم آنکه در وجود خواجه نصیر کلام و فلسفه و علم به هم می‌رسند و علم و عمل با هم می‌آمیزند. تکاپوهای فکری و سلوک معنوی او همچنان که سفرها و پایگاه عوض کردن‌های او، انگ و رنگ زمانۀ پرآشوبی را دارد که وی در آن می‌زیست و بنابراین تحقیق در آثار و زندگی وی بخش‌های کمتر شناخته‌شده‌ای را از حیات معنوی ایران و جهان اسلام به طور کلی نشان می‌دهد.

مقالاتی که در این کتاب جمع‌آوری شده، گوشه‌ای است از پژوهش‌هایی که در بیش از یک قرن اخیر دربارۀ خواجه نصیرالدین طوسی انجام شده است. برخی از این مقالات و از جمله مقالۀ ویده‌مان (ص 19 ـ 43) دربارۀ خواجه نصیر به لحاظ اهمیت تاریخی آنها انتخاب شده‌اند. وی یکی از نخستین مورخان علم است که به خواجه پرداخته، در این مقاله کوشیده تصویر جامعی از او عرضه کند. هرچند برخی از اطلاعات این مقاله اکنون درست نمی‌نماید، اما بسیاری از آنها هنوز هم ارزش خود را حفظ کرده‌اند. همین نکته دربارۀ مقالۀ کارا دو وو (ص 353 ـ 357) نیز صادق است. تصحیح و چاپ متن عربی رسالۀ کشف القناع عن أسرار شکل القطاع خواجه و ترجمۀ آن به فرانسه به دست الکساندر پاشا کاراتئودوری اروپاییان را با اثری آشنا کرد که حاوی بسیاری از مطالب در مثلثات بود که تا آن زمان گمان می‌رفت در اروپا و در سده‌های متأخرتر کشف شده باشند. مقالۀ کارا دو وو در کنار مقالۀ پل ناتری که متأسفانه ترجمۀ آن برای این مجموعه امکان‌پذیر نشد، نشان می‌دهد که چگونه قدر این اثر از همان زمان انتشارش در اروپا در میان مورخان علم شناخته شد. چنان‌که یادداشت کوتاه دکتر غلامحسین مصاحب (ص 359 ـ 362) دربارۀ این کتاب نیز نخستین نوشتۀ مستقلی است که دربارۀ آن به فارسی می‌شناسیم.

موضوع مقاله‌های کلودیا کرن (ص 301) و گرازینا رژینسکا (ص 311ـ 317) تأثیر احتمالی مدل‌های غیربطلمیوسی طوسی در اروپا است که در چند دهۀ اخیر موضوعی بسیار بحث‌انگیز بوده است. در واقع کشف مدل‌های غیر بطلمیوسی در «التذکرة فی علم الهیئة» طوسی و احتمال تأثیر آنها در مدل‌های کوپرنیک، یکی از عواملی بود که مورخان علم را به تحقیق در آثار نجومی طوسی و مکتب مراغه برانگیخت.

در کمبود شواهد مستقیم دربارۀ رابطۀ طوسی و اسماعیلیان، تحقیق در این باره تنها به دو صورت ممکن است: یکی به مدد پژوهش در تاریخ اسماعیلیان زمان او که در مقالۀ فرهاد دفتری (ص 53 ـ 64) انجام شده و دیگر پژوهش در آثار او به امید دست‌یابی اندیشه‌هایی که پرتوی بر این رابطۀ پیچیدۀ شخصی و اعتقادی بیفکند که مقالۀ هرمان لندلت (ص 147 ـ 173) در این باره است. مقالۀ مینوی و مینورسکی (ص 65 ـ 97) به طور غیرمستقیم به دست‌داشتن خواجه در کارهای دیوانی دوران ایلخانی دلالت دارد.

خواجۀ طوسی شاید صوفی به معنای متعارف کلمه نبوده، اما در آثار خود گاه مثل ایشان سخن گفته و نیز با برخی از عارفان زمان خود مکاتبه داشته است. گفتگوی میان عارف و فیلسوف موضوع مقالات ویلیام چیتیک (ص 187 ـ 210) و ویلفرد مادلونگ (ص 211 ـ 224) است و نجیب مایل هروی نیز در مقالۀ خود (ص 225 ـ 235) از زاویه‌ای دیگر به این موضوع نظر افکنده است. هر چند موضوع این مقاله به لحاظ پرداختن به آثار اخلاقی به مقالۀ سیدجواد طباطبایی (ص 237 ـ 258) نزدیک می‌‌شود که نسبت میان خواجه نصیر را با حکمت عملی به مفهوم یونانی آن، عمدتاً بر اساس کتاب اخلاق ناصری بررسی می‌کند. مقالۀ اسماعیل باغستانی (ص 175 ـ 186) نیز به وجه مهم دیگری از شخصیت طوسی در مقام نظریه‌پرداز کلام اثناعشری اختصاص دارد.

طوسی در فلسفه بیشتر به شارح ابن سینا شناخته شده است، اما او در شرح خود غالبا به ایرادهای فخر رازی نیز پاسخ داده و از ابن سینا دفاع کرده است و دفاع او گاه مستلزم تعبیر تازه‌ای از سخن ابن سینا با آوردن نظری نو است که نمونه‌هایی از آن در مقاله‌های نیکولاس هیر (ص 111 ـ 124) و تویی میر (ص 125 ـ 146) بررسی شده است.

در علم طوسی نیز تأثیر شخصیت فلسفی او دیده می‌شود. مقالۀ رشدی راشد (ص 261 ـ 278) نشان می‌دهد که چگونه طوسی برای حل یک مسئلۀ فلسفی به ریاضیات متوسل می‌‌شود و با این کار رشتۀ جدیدی را در ریاضیات بنیان می‌گذارد و در مقالۀ حسین معصومی همدانی (ص 279 ـ 299) دربارۀ راه حل طوسی برای یکی از مشکلاتی که علم نجوم برای کیهان‌‌شناسی ارسطویی پدید آورده بود، بحث می‌شود. در هر دو مورد راه حلی که او برمی‌گزیند پیامدهای فلسفی تازه‌ای دارد.

بسیاری از آثار طوسی «تحریر» نوشته‌های ریاضی و نجومی یونانیان است. مقالۀ گرگ دیونگ (ص 319 ـ 352) در این باره است که چگونه مطالبی را از منابع خود به اقتضای هدفی که از کار تحریر دارد، انتخاب و با هم سازگار می‌کند. از این نظر حتی اثری چون تنسوخ‌نامۀ ایلخانی که به منابع خود بسیار پایبند است، خالی از تازگی نیست. بررسی جایگاه این کتاب در سنت کانی‌شناسی به زبان فارسی موضوع مقالات ژیوا وزل (ص 495 ـ 503) و پرویز محبی (503 ـ 513) است. نسبت میان نوشته‌های علمی طوسی و سنت پیش و پس از او را جز با بررسی دقیق آثار او تعیین نمی‌توان کرد و فاطمه سوادی و سجاد نیک‌فهم در مقالۀ خود (ص 363 ـ 470) کوشیده‌اند این کار را در مورد بخشی از زیج ایلخانی انجام دهند. مقالۀ حمیدرضا گیاهی یزدی (ص 471 ـ 483) نیز دربارۀ وجهی دیگر از کارهای نجومی خواجه است.

خواجه طوسی مؤلف مشروح‌ترین متن منطقی به زبان فارسی است و شعرهایی نیز به فارسی به او نسبت داده‌اند. توضیح بخشی از اساس الاقتباس خواجه موضوع مقالۀ عبدالله انوار (ص 101 ـ 109) و بررسی شعرهای نجومی منسوب به او موضوع مقالۀ علی آل داوود (ص 485 ـ 493) است.

فهرست مطالب کتاب بدین ترتیب است:

زندگی، آثار، تاریخ:

خواجه نصیرالدین طوسی: آیلهارد ویده‌مان/ ترجمۀ سارا حاج‌حسینی

تصویرهای خواجه نصیرالدین طوسی: فرانسیس ریشار/ ترجمۀ سیدمحمدحسین مرعشی

نصیرالدین طوسی و اسماعیلیان دورۀ الموت: فرهاد دفتری/ ترجمۀ فاطمه رحیمی

نصیرالدین طوسی و مالیه: مجتبی مینوی و ولادیمیر مینورسکی/ ترجمه و تحقیق سیدصادق سجادی

فلسفه، کلام، عرفان، حکمت عملی:

نظریۀ خواجه نصیر در مؤلفات تقییدی و اِخباری: سیدعبدالله انوار

انتقاد فخرالدین رازی و دفاع نصیرالدین طوسی از نظریۀ ابن سینا در باب صدور: نیکولاس هیر/ ترجمۀ محمدسعید حنایی کاشانی

ردیۀ فخرالدین رازی بر برهان ابن سینا در خصوص وحدت خداوند در اشارات و دفاعیۀ نصیرالدین طوسی: توبی میر/ ترجمۀ شهرام خداوردیان

خواجه نصیرالدین طوسی، اسماعیلیه و فلسفۀ اشراق: هرمان لندلت/ ترجمۀ شهرام خداوردیان

خواجه نصیرالدین طوسی و نظریۀ امامت اثناعشریه: اسماعیل باغستانی

عرفان در برابر فلسفه در قرون نخستین اسلام: مکاتبات نصیرالدین طوسی و قونوی: ویلیام چیتیک/ ترجمۀ اصغر پوربهرامی

مثلث اخلاقی خواجۀ جهان: نجیب مایل هروی

خواجه نصیر طوسی و فهم «اغراض» حکمت عملی یونانی: سیدجواد طباطبایی

فلسفه و علم، علوم:

حساب ترکیبات و مابعدالطبیعه: ابن سسنا، طوسی و حلی: رشدی راشد/ ترجمۀ حسین معصومی همدانی

ابن سینا، طوسی و مسئلۀ بساطت اجرام آسمانی: حسین معصومی همدانی

جفت طوسی در کتاب اَکَر نیکول اورم: کلودیا کرن/ ترجمۀ حنیف قلندری

نصیرالدین طوسی و ابن شاظر در کراکو؟: گرازینا رژینسکا/ ترجمۀ سجاد نیک‌فهم خوب‌روان

منابع تحریر کتاب اصول اقلیدس خواجه نصیرالدین طوسی: گرگ دیونگ/ ترجمۀ امیرمحمد گمینی

رسالۀ چهارضلعی: بارن کارا دو وو/ ترجمۀ ابوالقاسم قربانی

کشف القناع یا اولین کتاب در مثلثات: غلامحسین مصاحب

حرکت وسط کواکب در زیج ایلخانی و نقدهای وارد بر آن: فاطمه سوادی، سجاد نیک‌فهم خوب‌روان

نظریه‌های نصیرالدین طوسی دربارۀ رؤیت هلال ماه به همراه تحلیل آنها بر اساس ضوابط سمت ـ ارتفاعی جدید: حمیدرضا گیاهی یزدی/ ترجمۀ پویان رضوانی

سروده‌های نجومی خواجه نصیرالدین طوسی: سیدعلی آل داود

جواهرنامۀ نظامی منبع مفروض تنسوخ نامۀ ایلخانی طوسی: ژیوا وزل/ ترجمۀ مینو قلی‌زادۀ رجایی

تراش و صیقل‌دادن سنگ‌های گرانبها، بنا بر رساله‌های کانی‌شناسی فارسی: پرویز محبی/ ترجمۀ مینو قلی‌زادۀ رجایی