معرفی کتاب

ابوالفضل محمد بن حسین بیهقی نویسنده و مورخ نامدار ایران در سال 385 قمری در ده حارث آباد بیهق، واقع در دو فرسنگی جنوب سبزوار کنونی ولادت یافت. از خانواده و روزگار کودکی و نوجوانی او اطلاعی در دست نیست؛ ولی ظاهراً تحصیلات ابتدایی را در بیهق و مراحل بالاتر را در نیشابور گذرانید. در 27 سالگی به خدمت دستگاه غزنویان درآمد و در دیوان رسالت که تمام مکاتبات و ارتباطات خارجی حکومت غزنوی از آن طریق صورت می‌گرفت، کنار دست بونصر مشکان نویسندۀ چیره‌دست روزگار خود به کار پرداخت و مورد توجه خاص وی قرار گرفت و نوزده سال پیش او شاگردی کرد و فنون نویسندگی را از وی فرا گرفت. بنابراین باید گفت بیهقی دوران سلطنت دو تن از بزرگ‌ترین امیران غزنوی را درک کرده و بر جریان حوادث تاریخ دربار غزنوی از نزدیک نظارت داشته است.

بونصر پیش از مرگ خود به مسعود سفارش کرده بود بیهقی را جانشین وی کند؛ اما مسعود با وجود این سفارش، ریاست دیوان رسالت را به بوسهل زوزنی داد که میانۀ بیهقی با وی چندان خوب نبود. بیهقی از سمت خود کناره گرفت، اما استعفای او مقبول سلطان واقع نشد و او ناچار به عنوان معاون بوسهل به کار خود ادامه داد. بیهقی در دورۀ سلاطین بعدی هم همچنان محترم بود؛ اما پس از مودود (پسر مسعود) و طی مدت کوتاه دست به دست شدن حکومت میان چند امیر غزنوی، بر اثر بدگویی مخالفان مورد بی‌مهری قرار گرفت و مدتی به زندان افتاد و خانه‌اش غارت شد که در این غارت مقداری از اسناد تاریخی و یادداشت‌هایی که فراهم آورده بود از دست رفت.

بعد از رهایی از زندان، دیگر به کار دولتی نپرداخت و از سال 448 به تنظیم و بازنویسی یادداشت‌های خود پرداخت و بخش موجود کتاب خود یعنی تاریخ بیهقی فعلی را تا سال 451 به پایان برد. وی در واپسین سال‌های عمر تمام وقت خود را به تألیف کتاب خویش اختصاص داد و سرانجام در سال 470 در غزنه درگذشت و ظاهراً در همان شهر هم به خاک سپرده شد.

مهم‌ترین و ماندگارترین اثر بیهقی، تاریخ مسعودی معروف به تاریخ بیهقی است که در قلمرو نثر فارسی در زمرۀ دو سه اثر شاخص و طراز اول قرار می‌گیرد. متأسفانه همۀ این کتاب به دست ما نرسیده و بنابراین نام واقعی آن هم به درستی روشن نیست. آنچه امروز موجود است، یک پنجم اصل کتاب است. بخش موجود از وقایع بعد از مرگ محمود (421) آغاز شده و تا پایان کار سلطان مسعود غزنوی ادامه یافته است. بنابراین به تاریخ مسعودی یا چنان‌که بیشتر رسم شده به نام خود او به نام تاریخ بیهقی موسوم شده است، در حالی که اصل کتاب بیهقی از حوادث سال 409 در زمان سلطان محمود غزنوی آغاز شده و تا اندکی قبل از درگذشت وی به سال 470 یعنی شرح وقایع حدود نیم قرن از تاریخ غزنویان را در بر می‌گرفته است.

تا روزگار بیهقی کتاب‌های تاریخ معتبری همچون تاریخ بلعمی، تاریخ سیستان، زین الاخبار یا تاریخ گردیزدی به فارسی نوشته شده؛ ولی هیچ یک به دقت و زیبایی کار بیهقی از آب در نیامده است. او روشی دقیق و سبکی زنده و جامع در تاریخ‌نگاری برگزیده است که پیشینیان او از آن استفاده نکرده‌اند. همۀ منابع پیش از خود را خوانده و آنچه را دیده و از افراد مورد اطمینان شنیده نیز بر آن افزوده است. زبان تاریخ بیهقی شیوا و شیرین و نزدیک به زبان گفتار است و در آن صداقتی دیده می‌شود که خوانندۀ آن را در ردیف بهترین و صمیمی‌ترین کتاب‌های زبان فارسی قرار می‌دهد. ویژگی عمدۀ نثر وی کوتاهی و پرهیز از به کار بردن مفاهیم و کلمات زائد است، به طوری که گاهی جملات او تنها به صورت فعل‌های کوتاه و رسا ارائه شده است. برجستگی دیگر این نثر بهره‌گیری از زبان محاوره و نزدیک‌کردن نوشتار به گفتار است. فایده‌های اجتماعی و فرهنگی کتاب هم از فایده‌ها و زیبایی‌های ادبی آن کمتر نیست، به طوری که خواننده می‌تواند از طریق این کتاب به شیوۀ زندگی و رفتار و کردار همۀ طبقات در روزگار مؤلف پی ببرد و تصویر زنده‌ای از جامعۀ آن روز را پیش چشمان خود مجسم کند.

یکی از ویژگی‌های هنر بیهقی درآمیختن داستان و حکایت با تاریخ است. این داستان‌ها نه برای سرگرمی، بلکه بیشتر برای عبرت‌گرفتن و توجه‌دادن خواننده به نتایج و درس‌هایی است که باید از تاریخ گرفته شود. اتفاقاً همۀ حکایت‌های بیهقی هم تاریخی است و تقریباً او هیچ‌گاه تمثیل‌ها و حکایت‌های صرف ادبی را در تاریخ وارد نکرده است؛ بنابراین با یک تیر به دو نشان زده که هم تاریخ گفته و هم از تاریخ بهره‌برداری ادبی کرده است. او اعتقاد دارد که «تاریخ به چنین حکایت‌ها آراسته گردد» و در دل خواننده اثر کند.

در این کتاب بعضی از حکابت‌های تاریخ بیهقی فراهم آمده است که از آن جمله می‌توان اشاره کرد به: درمان خشم، بردباری نصر بن احمد، قصۀ خشیخانه، افشین و بودلف، حسنک بر بالای دار، سرگذشت سبکتکین، یعقوب لیث در نیشابور، سیل در غزنین، هنر و گهر، جشن مهرگان، قصۀ امرمنصور نوح سامانی و ... .