اخلاق پژوهش: مبانی و مسائل
خلاصه
این کتاب دربردارندۀ ده مقاله در حوزههای مختلف و مرتبط با پژوهش است.معرفی کتاب
اخلاق پژوهش اگر در سبک و سیاق اخلاق یونانی یا اخلاق ایمانی نظم و نسق میگرفت، مباحث آن بیشتر بر مبنای فضیلتها و رذیلتهایی که در فعالیت پژوهش نقش دارند سامان میگرفت؛ اما آنچه امروز شاهد هستیم تأکید بر الزامات اخلاقی یا درستی و نادرستی اعمال انسانی در قلمرو فعالیتهای پژوهشی است و کمتر سخنی از فضیلت و رذیلت در میان است. علم اخلاق به طور معمول بر اساس شناخت معیار اخلاقی صورت میگیرد و از این رو وامدار فلسفۀ اخلاق است.
محقق و پژوهشگر باید از همان مراحل اولیۀ فرایند پژوهش که قصد و نیت از پژوهش است، پایبند اخلاق باشد و کار پژوهش را به دور از هرگونه غرض غیراخلاقی مانند استفاده از دستآورد پژوهش برای آسیبزدن به دیگران دنبال کند و در کلیۀ مراحل فعالیت پژوهشی اصول و ضوابط اخلاقی را رعایت کند. مجموعۀ حاضر دربردارندۀ مقالاتی در باب مطالعات اخلاق کاربردی به طور کلی و اخلاق پژوهش به طور خاص است.
نویسنده در مقالۀ اول مسائل اصلی اخلاق پژوهش را در چهار محور خودفریبی پژوهشگران، دستکاری دادهها و نتایج، سوءاستفاده از سوژههای انسانی و بالاخره سرقت یافتههای دیگران بررسی میکند. به اعتقاد وی خودفریبی در جایی است که پژوهشگر بدون عمد و از روی سهلانگاری و آسانگیری یا برخی ویژگیهای شخصیتی دیگر در مسیر کشف حقیقت و پژوهش خود، داوری و ارزیابیی میکند که با روح تحقیق و پژوهش ناسازگار است. اما در موارد دیگر از روی علم و به صورت قصدی مرتکب خطای اخلاقی میشود و یافتۀ دیگری را به نام خود میکند یا از سوژههای انسانی در جریان پژوهش خود بهرهگیری میکند یا دادههای تحقیق را در مسیر هدف خود دستکاری میکند. البته وی در نگارش اثر خود کوشیده تا به مقتضای نیازهای کشور ما و با توجه به میراث گرانبهای اسلامی و آموزههای اسلامی آن و نیز با توجه به سیرۀ پژوهشگران برجستۀ مسلمان که در شکوفایی و بسط علم و دانش در تمدن اسلامی نقش داشتهاند، مباحث اخلاقی مربوط به پژوهش را در این محورها سامان دهد: رابطۀ اخلاق ئ پژوهش، مسائل مربوط به انتخاب موضوع پژوهش، توجه به میراث جامعۀ علمی، مقام گردآوری و تحلیل دادهها، انتحال و انواع آن و دلایل غیراخلاقی بودن آن.
در مقالۀ دوم مؤلف معتقد است تغییر رویکرد از فناوری مولد به فناوری اطلاعات، آغازگر مرحلۀ جدیدی از حیات بشر شده است که از آن به جامعۀ اطلاعاتی، جامعۀ دانشمحور، جامعۀ دیجیتالی و بالاخره جامعۀ مجازی یاد میشود. در این جستار تلاش شده به معرفی حوزۀ مطالعاتی اخلاق پژوهش در فضای مجازی، شناسایی برخی مسائل و چالشهای اخلاقی مطرح در این حوزه و سرانجام به ارائه بعضی رهنمودها در راستای پیشبرد اخلاقی پژوهشهای مطرح در قلمروی مجازی پرداخته شود. از این رو پژوهش مجازی شاخهای از اخلاق کاربردی و نیز اخلاق حرفهای معرفی میشود. سپس به منظور شناخت عمیقتر نسبت جامعۀ متأثر از فناوری اطلاعات و ارتباطات به مروری بر تحولات اجتماعی و اخلاقی در قلمروی مجازی پرداخته میشود. در ادامه نیز برخی از مؤسسات و برنامههای مطالعاتی و کاربردی آنها در حوزۀ اخلاق پژوهش مجازی معرفی میشوند.
در مقالۀ سوم به مهمترین مسائل حوزه اخلاق در پژوهشهای زیست پزشکی و سیاستهای جاری در کشورهای مختلف پرداخته شده است. نویسنده پژوهش پزشکی را متفاوت از درمان پزشکی دانسته و آن را شامل فعالیتهایی میداند که با هدف آزمودن یک فرضیه و رسیدن به یک نتیجه و در نهایت بالابردن سطح دانش قابل تفهیم است.
بیانیه ملی عمل اخلاقی در پژوهش انسانی به صورت مشترک توسط شورای پژوهش پزشکی و سلامت ملی، شورای پژوهش استرالیا و شورای معاونان دانشگاههای استرالیا فراهم شده و بارها تجدید چاپ شده است. در مقالۀ چهارم بخش عمدۀ این بیانیه که میتواند در تدوین نهایی سند اخلاق پژوهش مورد استفاده قرار گیرد، گزینش و ترجمه شده است.
هدف اصلی هر پژوهش هنجاری و به ویژه پژوهش اخلاقی ارائه یک الگوی حیات (در اخلاق فضیلت) یا ضوابط و اصولی است که راهنمای عمل فرد در عرصههای مختلف زندگی باشد (در رویکردهای اخلاقی وظیفهگرا و غایتگرا). اگر بناست نظام اخلاق اسلامی به سورت کلی و به ویژه اخلاق پژوهش اسلامی به مثابه راهنمای عمل در عرصۀ تحقیق و پژوهش تنظیم و تدوین گردد، بیتردید یکی از منابع اصلی آن میراث گرانقدری است که در مجموعههای روایی ما ثبت و ضبط شده است. البته روشن است که تنظیم و گردآوری روایات در قالب فصول و بخشهای مختلف افزون بر آشنایی عمیق با روایات و علم رجال که اسناد روایات را بررسی میکند، آشنایی جدی با مسائل و پرسشهای اخلاقی جدید در حوزههای مربوطۀ پژوهش اخلاقی را هم لازم دارد. در مقالۀ پنجم روایتهایی در این باب فراهم آمده است.
در مقالۀ ششم نویسنده به بررسی ربط و نسبت نظریههای اخلاقی با اخلاق پژوهش و میزان تأثیر آنان بر اخلاق پژوهش میپردازند. اخلاق پژوهش عهدهدار راهنمایی هنجاری فرد یا سازمان در مراحل مختلف فرایند پژوهشی است که از انتخاب موضوع تا اعلام نتیجۀ پژوهش را در بر میگیرد. اولین نکتهای که در بیان ارتباط نظریههای اخلاقی و اخلاق پژوهش مطرح است، این است که آیا راهنمایی اخلاقی حتما باید در قالب یک مجموعه اصول و ضوابط باشد که در تفکر رایج ما در مورد اخلاق مشاهده میشود. نویسنده به اختصار به دیدگاه مخالفان این رویکرد که خاصگران نامیده میشوند، اشاره میکند و با تأکید بیان میکند سودگروی و وظیفهگروی هر دو راهنمایی اخلاق را با اصول گره زدهاند و از اینرو در حوزۀ اخلاق پژوهش هم بر وجود اصول اخلاقی که مبنای رفتار اخلاق در مراحل مختلف کار پژوهشی است تأکید دارند.
نویسنده در مقالۀ هفتم به ارزشهای اخلاقی در خود فرایندپژوهی در علوم تجربی و نه کاربردهای آن میپردازد و کار عقل عملی را تقریر قوانین عام اخلاقی و منطبق کردن وجود خارج با آن قوانین میداند. وی آنگاه به بیان رابطۀ قوههای غیرعقلی با عقل و نیز خصوصیات عقل شناختاری میپردازد. در این میان ویژگیهای محدودبودن، تدریجی بودن و خطاپذیر بودن هم ویژگی عقل فردی و هم دستآوردهای عقل جمعی بشری است. وی سپس توجه به این محدودیتها در کردار پژوهش را موجب اطمینان بیشتر در مسیر پژوهش میداند و در نهایت به بیان بایدها و نبایدهای پژوهش میپردازد. در این میان سه صفت تواضع و فروتنی، حلم و بردباری و صداقت متناسب با سه ویژگی پیشگفته عقل بشری مورد تأکید قرار گرفته است.
نیکولاس رشر در مقالۀ «ابعاد اخلاق پژوهش علمی» (مقالۀ هشتم) معتقد است علم فرآیندی است که به وسیلۀ انسان صورت میگیرد و چون هیچ انسانی نمیتواند فارغ از دلمشغولیهای اخلاقی باشد، به ناچار در فرآیند پژوهش علمی هم درگیر با مقولۀ ارزش و اخلاق میشود.
نویسنده در مقالۀ نهم ابتدا به پیچیدگی وضعیت پژوهش در دنیای جدید و اینکه دغدغههای ثروت و قدرت به عرصه علم و پژوهش دست انداختهاند و از این روی گویا دنیایی جدید را در پیش روی میبینیم، پرداخته است. وی به گسترۀ اخلاق پژوهشی اشاره میکند و میگوید هرچند به لحاظ آثاری که در دست داریم، بیشترین آنها به اخلاق پژوهش علمی نظر دارند، اما این مسئله کاملاً اتفاقی است و باید به حوزههای دیگر پژوهش هم توجه داشت. وی در قسمت دوم مقالۀ خود با بیان شواهد زیادی نشان میدهد فضای پژوهش علمی چندان سالم نیست و بیش از هر چیزی این مسئله به کماطلاعی پژوهشگران در اخلاق پژوهش علمی مربوط است. در حالی که امروز به دلایل متعددی که نویسنده بر میشمارد نیاز به رعایت اخلاق در علم بیش از پیش است. در سنجش پایانی مقاله، مؤلف به رویکردهای مختلفی مانند حمایت از تحقیق بیشتر در اخلاق پژوهشی، ترتیب دادن مجازات و ... برای رفع نقیصۀ فوقالذکر میپردازد.
آخرین بخش این مجموعه ضوابط و اصول پیشنهادی برای نگارش سند اخلاق پژوهش است. این اصول و ضوابط برگرفته و خلاصه شده چیزی است که در مقالۀ اول دکتر اسلامی آمده است.
فهرست مطالب کتاب بدین ترتیب است:
مقدمه / محسن جوادی
درآمدی بر اخلاق پژوهش / سیدحسن اسلامی اردکانی
درآمدی بر اخلاق پژوهش در فضای مجازی / علیرضا ثقه الاسلامی
اخلاق در پژوهشهای پزشکی / شهرام احمدی نسب
دربارۀ عمل اخلاقی در پژوهش انسانی/ زهره سادات ناجی، پیمان سلامتی
مسائل اخلاق پژوهش در آیات و روایات / جمعی از محققان
اخلاق پژوهش و نظریههای اخلاقی / زهرا خزاعی
اخلاقی پژوهش علمی / امیر دیوانی
ابعاد اخلاقی پژوهش علمی / نیکولاس رشر ـ امیر دیوانی
دنیای جدید اخلاق پژوهش / مایکل دیویس ـ حمید بخشنده آبکنار
پیشنویس ضوابط بنیادی اخلاق پژوهش / سیدحسن اسلامی
پربازدید ها بیشتر ...
ایل بختیاری در دورۀ قاجار
آرش خازنیموضوع این کتاب تأثیر متقابل حکومت و ایل در حاشیۀ ایران در دورۀ قاجار است. بررسی تاریخ اتحادیۀ ایلی ب
قفلهای دستساز آذربایجان
رحمان احمدی ملکیاز بین آثار فلزی، قفل به دلیل دارابودن نوعی رمز عملکرد و درونمایۀ رازگون، از اهمیت زیادی در حیطۀ تل
منابع مشابه بیشتر ...
فضیلت فکری در کار دانشگاهی
امیرحسین خداپرستاستدلال اصلی این کتاب آن است که نظریۀ فضیلت، هم در وجه عملی هم در وجه فکری خود، برای ارزیابی فعالیت
در جستجوی خردمندی: رسالاتی در باب اخلاق (124 نامۀ اخلاقی به لوسیلیوس)
لوکیوس آنائیوس سنکابسیاری از آثار فلسفی سنکا پس از مرگ او در دوازده کتاب با عنوان «گفتگوها» در باب مسائل اخلاقی و فلسفی
نظری یافت نشد.