معرفی کتاب

مؤلف در این کتاب با استناد به منابع گوناگون، ابتدا به خاستگاه، تشکل و انتشار اقوام آریایی در مرکز آسیا، ایران، هندوستان و اروپا می‌پردازد. سپس چگونگی شکل‌گیری تمدن آریایی و تاریخ سیاسی آن را به اجمال می‌آورد و به این مهم می‌پردازد که آریایی‌ها از دوران پیش از تاریخ از بنیان‌گذاران و به وجودآورندگان تمدن بشری در عرصه‌های علوم و فنون بوده‌اند و گسترۀ این ابداع و ایجاد و نوآوری تمامی پهنه‌های معارف بشری بوده است.

آنگاه به آیین‌ها و باورهای تشکیل‌دهندۀ عناصر مدنیت معنوی آریایی‌ها می‌پردازد و به طور مبسوط و مفصل به بررسی ادیان مهرپرستی، زروانی، زردشتی، مانوی و مزدکی می‌پردازد و به مناسبت از حکمرانی خسروانی، فلسفۀ زردشت، توحید و ثنویت، فرشته‌شناسی، عالم مثال یا فَروَشی، عرفان و اخلاق زردشتی و تأثیر پایدار و اثرگذار این آیین‌ها بر مذاهب و نحله‌های فکری ملل دیگر سخن به میان می‌آورد.

مؤلف در این کتاب کوشیده خاستگاه آریایی و مسیر مهاجرت و تأثیر آنها را بر تمدن و فرهنگ جهانی مشخص کند و نظریات خود را پس از جمع‌بندی عقاید و آرای مختلف محققان در معرض آگاهی خوانندگان قرار دهد. بخشی از کتاب مهاجرت اقوام آریایی را از خاستگاهشان در قسمت جنوبی روسیۀ کنونی و حوالی دریای آرال به سوی آسیای مرکزی و سکونت گزیدن در اطراف رودخانه‌های جیحون و سیحون و سپس عزیمت تیره‌هایی از آنان به سرزمین‌های جنوبی و غربی و راه‌یافتن به آسیای صغیر از یک سو و هند و سند از سوی دیگر شرح می‌دهد که داستانی تاریخی است.

پس از آن به شکل‌گیری و تحول و تکامل تمدن آریایی در این گسترۀ عظیم جغرافیایی می‌پردازد که یکی از مباحث عمدۀ آن زبان و مذهب است. مؤلف در ریشه‌یابی زبان آریایی‌ها، به واژۀ «هند و اروپایی» و «هند و آریایی» می‌پردازد که از موضوعات شناخته شده در رشتۀ زبان‌شناسی است و یادآور می‌شود مردمی که به این زبان حرف می‌زدند، خود را arya می‌خواندند که به معنای آزادی است و نام کشور ایران، این واژه را از عهد باستان تا به امروز محفوظ داشته است.

با ذکر دلایل و توضیحات زبان‌شناسی تطبیقی، مؤلف اظهار عقیده می‌کند نام قدیم‌تر ایران، «آریان» به معنی «ایرانشهر» شامل حدود کنونی ایران و آسیای میانه و قسمت شمالی افغانستان بوده است که مورخان یونانی آن را persida می‌نامیدند و در اوستا با نام airanavacjah آمده و به موجب فرگرد اول، «وندیداد» شانزده سرزمین سغد، مرو، بلخ، نسا، هرات، اروین، زابل، هریرود، گرگان، هیرمند و ... را شامل می‌شود.

از بحث زبان‌شناسی که خود فصل مهمی از کتاب را شکل می‌دهد، مؤلف به مذاهب آریایی می‌رسد. در این بخش از راز و رمز آیین مهرپرستی سخن به میان می‌آید و آنگاه به آیین زروانی و مانوی و سرانجام کیش زردشتی پرداخته شده است.

مؤلف به ویژه از دیدگاه عرفانی و فلسفی به تعلیمات زرتشت می‌نگرد که در نوع خود حاوی نکاتی تازه است. او برای مفاهیم عرفانی آیین زرتشت، اهمیتی حتی بیش از مفاهیم فلسفی قایل می‌شود و بر این عقیده است که در حل و فصل مسائل، وقتی به جنبه‌های غیرملموس و غیرمحسوس و فرامکانی می‌رسیم، فلسفه در نیمه راه می‌ماند و عرفان است که به کمک آن می‌آید و با ابزارهای کشفی و شهودی و ذوقی خود راهگشا می‌شود. این نظر بحث جذابی را در کشف و تحلیل و تفسیر رازها و تمثیلات و اشارات پیام زرتشت در کتاب به دنبال می‌آورد و آنگاه به جنبۀ اخلاقی تعالیم زرتشت می‌رسد که به اعتقاد مؤلف، هرمزد و اهریمن، یکی نماد خوبی و منبع اخلاق حمیده و دیگری نماد بدی و منشأ اخلاق رذیله است. انسان در انتخاب نیکی و بدی آزاد است، اما اگر به دین «بهین» زرتشتی گرایید، الزاماً باید راه نیکی و پاکی و راستی را در پیش گیرد.

فهرست مطالب کتاب بدین قرار است:

فصل اول: خاستگاه، تشکل و انتشار اقوام آریایی:

1. آریایی‌ها

2. آریایی‌ها در آسیای مرکزی و ایران

3. آریایی‌ها در هندوستان

4. آریایی‌ها در آسیای صغیر و نفوذ آنها در آسیای جنوب غربی

5. قبایل هند و ایرانی و هند و اروپایی

6. تاریخ سیاسی آریایی‌ها

7. تمدن آریایی

فصل دوم: آیین پیشین آریایی‌ها و ادبیات زردشتی:

1. تشکیل اولین عناصر مدنیت معنوی

2. مهرپرستی

3. زروانیه

4. زردشت و ادبیات زردشتیه

فصل سوم: جهان‌شناسی زردشتی:

1. از حکمت خسروانی تا فلسفۀ زردشت

2. توحید یا ثنویت

3. فرشته‌شناسی، عالم مثال یا فروشی

4. رمز و راز و عرفان آیین زردشتی

5. عقاید اخلاقی زردشتیه

فصل چهارم: مانویه و مزدکیه:

1. مانویه

2. مزدکیه