معرفی کتاب

نظامی گنجه‌ای یکی از معتقدان صمیمی دین حنیف اسلام است که خود می‌گوید در ابیات شعر من هر آنچه که دور از شرع و ادب است را قلم بکشید و نادیده بگیرید. این حکیم شاعر، خطیب شهر گنجه بوده و در خطاب به بهرامشاه فخرالدین حاکم ارزنگان می‌گوید: اگر نمی‌توانم به دیدن تو بیایم، در همین گنجه به نام تو خطبه می‌خوانم:

باز چو دیدم همه ره شیر بود                         پیش و پسم بستۀ شمشیر بود

لیک درین خطۀ شمشیربند                           بر تو کنم خطبه به بانگ بلند

توحیدها، مناجات‌نامه‌ها و معراج‌نامه‌های نظامی در آغاز و پایان مثنوی‌های وی، اعتقاد راستین او دربارۀ اسلام و خدا و پیامبر اسلام را نشان می‌دهد و در مورد حضرت علی (ع) و ولایت آن حضرت به مناسبت زمان و تعصبات عوام به راز و رمز می‌گوید.

آیینۀ اسکندر نام دیگر شرف‌نامه است. مثنوی شرف‌نامه پنجمین دفتر از پنج گنج نظامی گنجه‌ای است که در سال‌های پایانی قرن ششم هجری سروده شده است و نظامی گنجه‌ای خود این مثنوی رازناک را «شرف‌نامۀ خسروان» می‌نامد:

از آن خسروی مَی که در جام اوست                          شرف‌نامۀ خسروان نام اوست

هدف اصلی نظامی از سرودن این مثنوی خردمندانه، در نظر اول شرح و گزارش تاریخ افسانه‌ای اسکندر مقدونی است و در نگاه دیگر شاعر رمزگوی بهانه‌ای ساخته است تا جغرافیای تاریخی جهان را در قرن سوم پیش از میلاد با فرهنگ‌های گوناگون آن زمان به نظم بیاورد و اثری ضد حماسی بسازد و اسکندر را به عنوان رهایی‌بخش انسان‌ها از زیر یوغ ستمکاران و فرمانروایان خودکامۀ جهان در آب و خاک ربع مسکون معرفی کند.

نظامی در پیگیری هدف‌های خویش، عجایب و غرایب جهان را چنان‌که شنیده و خوانده در جای‌جای کتاب شرف‌نامه بازگو کرده است که در همین دفتر به نثر نوشته شده است.

شرف‌نامۀ نظامی بخش نخستین از اسکندرنامه است و بخش دوم این مثنوی را اقبال‌نامه یا خردنامۀ اسکندری نام نهاده است. در شرف‌نامه اسکندر را به آبادانی‌های جهان می‌برد و او فاتح جهان است؛ ولی در اقبال‌نامه اسکندر به دشت و کوه می‌رود و صفت پیامبری دارد و آنجا از فلسفه و حکمت سخن به میان می‌آید و شرق و غرب جهان را از شبه جزیرۀ اسپانیا می‌گردد و شاعر به قصد اثبات کروی بودن زمین و بیان فلسفۀ یونان و شهر اوتاد عرفان و اسلام قلم می‌زند و این هر دو کتاب را «اقبال اسکندری» عنوان می‌کند.

در مثنوی شرف‌نامه چندان اثری جدی از ایرانی‌گری و شاه‌پرستی و حتی مقولۀ میهن و تعصبات ملی به چشم نمی‌خورد و شاعر در واپسین دم‌های دوران زندگی و پیری خود، جنگ را محکوم می‌کند و به صلح و آشتی و دادگری می‌اندیشد و بر آن باور است که عامل اصلی جنگ‌ها، موضوع اقتصاد و نابرابری‌های طبقاتی است و در این پیکار زندگانی، گرسنگان و مستضعفان به جان می‌کوشند.

شرف‌نامه را می‌توان در مجموع یک اثر چندوجهی دانست که فلسفۀ تشکیل حکومت‌ها را بررسی می‌کند و از دیدگاه فرهنگ قرن ششم ایران اسلامی تاریخ و فرهنگ پانزده قرن پیش از زمان شاعر را بازگو می‌کند و به برخورد تمدن‌ها و نقل رویدادهای تاریخی و افسانه‌ای نظری غیرمرسوم و نوین دارد که بیش از همه رویارویی دو تمدن اسطوره‌ای یونان و ایران مورد توجه شاعر عارف و خداشناس و مسلمان قرار می‌گیرد و به حکومت زنان در آذربایجان و حضور فرزانگان در استخر فارس اشاره می‌کند و دو فرهنگ عارفانۀ هند و فلسفی چین را در پرده‌ای از ابهام به معرض تماشا می‌گذارد و هنر چین و روم را در فصلی جدا از حکومت یونان و و دانش و سیاست ایران‌زمین مورد بحث قرار می‌دهد.

نظامی بسیار علاقمند است به شیوه‌ای طبقه‌بندی شده و روشن، جغرافیای تاریخی مربوط به هفت اقلیم از ربع مسکون را بشناسد و بشناساند، اما به دلیل اسناد و مدارک ناقصی که در دسترس داشته، لغزش‌ها و خطاهایی در تشخیص و تعریف برخی از شهرها و آتشکده‌ها و حتی ولایات و ایالات در گزارش وی دیده می‌شود که از دیدگان علم مسالک و ممالک دارای نقص و سهو قطعی است؛ چنان‌که جایگاه آتشکده‌های خودی‌سوز و آذرگشب را به روشنی نمی‌داند کجاست و کشور چین را مملکت ترکان می‌داند و برای رسیدن به آن اسکندر را از هندوستان به تبت می‌برد و از چین به تبت می‌برد که همین چین را نیز ترکستان می‌داند.

سخنان و کلمات سخته و استوار شرف‌نامه همانند پنج مثنوی دیگر وی شاهدی صادق بر این ادعاست و نگاه و باور ویژۀ این سخنور به کاربرد اصطلاحات و کنایات و واژگان فارسی و دوری از استعمال کلمات عربی در اسکندرنامه قابل توجه است و جلوه‌ای خاص دارد.

در پایان همین مثنوی شریف شرف‌نامه است که چون می‌خواهد ملک نصرةالدین ابوبکر پسر جهان پهلوان را ستایش کند، به رمز بهانه‌ای می‌سازد و همۀ دگرگونی‌های تاریخ اسکندر را در یک سطر خلاصه می‌کند و می‌گوید: ای پادشاه بدان که اگر مردم حبشه و مصر و ایران و هند و چین و روس، پادشاهان خود را رها کردند و اسکندر را به دادخواهی خواستند و بیگانه‌ای را بر زادگاه خویش فرمانروا کردند، به خاطر آن بود که از کارهای فرمانروای خویش ناخرسند بودند و برای رهایی از بدلگامی‌های اسب گرانقدر خویش به خر بیگانه روی آوردند و بر وی سوار شدند.

اکنون خلاصۀ رازها و رمزهای شرف‌نامۀ آیینۀ غیب در این دفتر با نام و عنوان «آیینۀ اسکندر» فراهم آمده است و نگاهی هر چند گذرا به فهرست مطالب این دفتر، منحنی نمایش سیر و سفر اسکندر و موضوع سخن نظامی شاعر فارسی‌گوی گنجه را نشان می‌دهد.