معرفی کتاب

میرغلامعلی آزاد بلگرامی (1116 ـ 1200 هـ.ق) از اخترانی است که در قرن دوازدهم هجری در افق علمی شبه قاره درخشید و شعاع‌های تابناک علم و فضل او از هندوستان تابیدن گرفت و گوشه‌هایی از دیار عرب را نیز منور کرد.

کتاب او با عنوان «سبحة المرجان فی آثار هندوستان» به مسقط رفته و در مصر چاپ شده است. آزاد در شاعری خود را سزاوار لقب «حسّان الهند» می‌داند:

چون مدح رسول کام من شد                       حسّان الهند نام من شد

اما مقام واقعی آزاد را باید در تحقیقات علمی و ادبی او جستجو کرد. وی شش تذکره دربارۀ شاعران و عارفان تألیف نموه و هر یک از این تذکره‌ها ویژگی‌هایی دارد؛ مثلاً مآثر الکلام و شجرۀ طیبه مخصوص به تراجم علما و عرفا و شعرای بلگرام است. مآثر الکرام اولین تذکرۀ جامعی است که در موضوع خود در شبه قاره نوشته شده است. روضة الاولیا در شرح حال عرفای مدفون در خلدآباد (دکن) نوشته شده است. سرو آزاد شرح حال شاعرانی را دربر دارد که از سال هزار هجری تا زمان تألیف کتاب یعنی سال 1166 هجری در هندوستان به سر می‌بردند و دیوان شعر وی بالغ بر 9000 بیت شعر است. وی در مجموع به زبان عربی، پانزده اثر و به زبان فارسی نوزده اثر به یادگار گذاشته است که از آثار فارسی او فقط پنج اثر چاپ شده و بقیۀ آثار به صورت نسخ خطی در کتابخانه‌های هند، پاکستان، ایران و کشورهای دیگر نگهداری می‌‌شود. در شعرگویی عربی بی‌همتا بود و به زبان عربی با چنان فصاحت و بلاغتی در مدح حضرت پیامبر (ص) قصیده‌ها سروده است که وی را لقب «حسّان الهند» داده‌اند. شعر فارسی او نیز از حیث بیان، پختگی ذوق و معنی‌آفرینی در مرتبه‌ای والا قرار دارد و در میان شاعران، مقام او ارجمند و پایۀ وی بسیار بلند است.

آزاد نزد پنج استاد درس خوانده که در تذکره‌های خود ذکر آنان را به تفصیل یاد کرده و از آنان به خوبی و نیکی یاد کرده است. وی علوم لغت، حدیث، سیر نبوی، ادبیات، عروض، قوافی و ... را خوب خوانده و خود در زمرۀ استادان وقت درآمد. کتب مقدماتی و درسی را نزد طفیل بلگرامی و علوم لغت و حدیث و سیر نبوی و فنون ادب را پیش میرعبدالجلیل بلگرامی که جدّ مادری او بود، خوانده بود. عروض و قوافی و برخی از فنون ادبیات را نزد میرسیدمحمد پسر میرعبدالجلیل که دایی آزاد بود، تحصیل کرد.

آزاد حنفی‌مذهب بود و ارادت فراوان به حضرت رسول (ص) و امام علی (ع) داشت. وی دربارۀ نام و تخلص خود [غلامعلی آزاد] توضیح داده و می‌نویسد: «حضرت لسان الغیب سیصد و پنجاه سال تخمیناً پیش از این به نام و تخلص فقیر ایما نموده و از عنایت بی‌نهایت به زبان عقیدتمند تکلم فرموده که:

فاش می‌گویم و از گفتۀ خود دلشادم              بندۀ عشقم و از هر دو جهان آزادم

«بندۀ عشق» ترجمۀ «غلامعلی» است؛ چه عشق عبارت از امیرالمؤمنین علی (ع) باشد. چنانچه روح الامین می‌گوید:

هر چه گویم عشق زان برتر بود                     عشق امیرالمؤمنین حیدر بود

و مسیحای کاشی گوید:

علی باشد کسی کش عشق‌خوانی                 محبت ضربت مستانۀ اوست».

کتاب «تذکرۀ ید بیضا»ی وی تذکرۀ عمومی شعرای فارسی قدیم و جدید است. وی وقتی در سال 1143 هـ.ق به سیوستان (سند) می‌رفت، فکر تألیف آن را در سر داشت و همان‌جا در اواسط 1145 هـ.ق له ترتیب حروف تهجی آغاز به تألیف کرد و در مدت یک سال آن را به پایان رسانید. در تحریر اول ترجمۀ 532 شاعر را شامل می‌‌شد که با افضل الدین محمد کاشانی آغاز و به میرمحمد اشرف به پایان می‌رسید، ولی مؤلف پس از بازگشت به وطن خود در آن تجدیدنظر نمود و نسخۀ اول را منسوخ کرد و نسخۀ دیگر را در سال 1148 با تجدیدنظر و اضافات تألیف کرد. در تحریر دوم مؤلف تعداد شعرا را به 1359 نفر رسانید که با ابوالحسن شهید بلخی آغاز می‌شود.

از معروف‌ترین کتاب‌های فارسی وی می‌توان به ید بیضا، مآثر الکرام تاریخ بلگرام، شجرۀ طیبه، روضة الاولیا، سرو آزاد و خزانۀ عامره اشاره کرد و همچنین از کتاب‌های عربی وی می‌توان به کتاب‌های سبحة المرجان فی آثار هندوستان، ضوءالدراری شرح صحیح البخاری، مظهر البرکات، السبعة السیاره، کشکول و ... اشاره کرد.

فهرست مطالب کتاب بدین ترتیب است:

مقدمه

سال‌شمار زندگی آزاد

فصل اول: اوضاع سیاسی و اجتماعی و ادبی در قرن دوازدهم هجری در شبه قاره

فصل دوم: شرح حال آزاد

فصل سوم: روابط آزاد با شعرا و امرای زمان خود

فصل چهارم: شاگردان آزاد

فصل پنجم: آثار فارسی آزاد (تذکره‌های شعرا)

فصل ششم: مقام آزاد

فصل هفتم: آثار عربی

فصل هشتم: منسوبات

فصل نهم: مخالفان آزاد

فصل دهم: آزاد از نظر تذکره‌نویسان روزگار خود