معرفی کتاب

منظور از پژوهش و ارائۀ این کتاب، شناخت علت از میان رفتن شرک و خدایان پرستی در قلمروهای امپراتوری روم نیست، بلکه هدف در مورد آگاهی دربارۀ خاستگاه آیین میترایی و تاریخ انتشار این آیین شگفت است. اما تأکید می‌شود هدف پژوهش نیز به طور مطلق بر بنیاد درک و رهیافت انتشار آیین‌های شرقی در قلمرو روم نیز نمی‌باشد و همچنین کوشش مصروف اینکه به چه سبب شیوه‌های اندیشگانی در روم از سوی این آیین‌ها افتاد، نیست، آیین‌هایی که توانمندتر از شیوه‌های فکری فیلسوفان مسلمان به شمار می‌رفتند.

در سده‌های مورد تحقیق این کتاب، سنت‌های فکری ـ دینی که مبتنی بر اساس خدایان‌پرستی بود، از بین رفت و علت آن پیدایی و انتشار دین مسیحی بود. در این کتاب فقط به پژوهش در دوره‌ای ویژه از این دگرگونی و تغییر پرداخته می‌شود و هدف آن است که در بررسی‌ها به این پاسخ برسیم که برای چه آیین مزدیسنایی (آیین میترایی) نتوانست در دوران حکومت سزارها که همۀ جهات برای آن فراهم بود، آیین رسمی امپراتوری شود.

آیین میترایی مذهبی منشعب از آیین بسیار کهن روزگار مزدایی است که در آن بسیاری از شئون آن، همان ویژگی‌های اندیشه‌های مزدایی ایرانی را داراست. از دیدگاه پژوهش می‌توان جهت شناخت دیگرگونی‌هایی که در آن راه یافته، در کنار آیین مزدایی آن را مورد مطالعه قرار داد.

فرهنگ یونانی هرگز نتوانست میان ایرانی‌ها جایی برای خود باز کند. رومی‌ها نیز هیچ‌گاه نتوانستند بر پارت‌ها حکومت کنند و نه چیزی در خور از آنان بیاموزند. آنچه آشکار است و سایه بر سراسر آسیای بزرگ کهنسال افکنده بود، آن است که جهان ایرانی‌ها و دنیای روم ـ یونان در هیچ‌یک از دوران‌ها به یکدیگر از دیدگاه‌های فرهنگی و حکومتی و همکاری‌های نزدیک و دوجانبه و همسازی نرسیدند و با بیگانگی‌های به کینه‌توزی آمیخته همیشه از یکدیگر جدا ماندند. با این حال آیین مغان مؤثرترین و پربارترین پدیدۀ اندیشۀ ایرانیان بود که در سه دورۀ متفاوت اثرهای نمایان و ریشه‌داری بر فرهنگ و تمدن مغرب‌زمین به جای نهاد.

نخستین اثر این آیین، نفوذ در دین یهودیتی که رو به رشد بود، به طور مؤثر ظاهر شد. دینی که بر اثر برخورد با ادیان واندیشه‌های مهم همجوار در حال گسترش فکری بود و در سراسر حوزۀ مدیترانه گسترش می‌یافت و حتی اثرهایی بر مذاهب عیسوی ارتدوکس و کاتولیکی می‌نهاد.

تأثیر آیین مزدیسنایی بر مکاتب فکری اروپاییان تا از هم پاشیده‌شدن آسیای صغیر و تسلط رومی‌ها بر آن به طور مستقیم انجام می‌شد. در همین آسیای صغیر بود که انجمن‌های مغان فعال بود. مغ‌هایی که بنا بر رویدادهایی از روزگاران گذشته در بابل ساکن شده و در آنجا اصول و بنیادهای فکری خود را با اندیشه و فلسفۀ یونانی آمیخته بودند. این آمیختگی‌ها موجب پویایی و حالات نو می‌شد. آنان بدینسان آیینی را رواج می‌دادند که با همۀ پیچیدگی‌ها و راز و رمزها، مقارن با آغاز تاریخ میلادی به گونه‌ای گسترده در بسیاری از سرزمین‌ها و میان بسیاری از ملت‌ها و قوم‌ها پذیرفته می‌شد. به این ترتیب با سرعت تا دره‌های دانوب و راین و تا مرکز تمدن ایتالیا راه یافت. مردم مغرب‌زمین وقتی می‌دیدند که چگونه انبوه و تودۀ مردم در معابد این خدای شرقی (= میترا) گرد آمده و به اجرای مراسمی ویژه و رازآمیز می‌پردازند، کنجکاو شده و این سبب تمایل و گرایش آنان می‌شد؛ ولی در برخورد با مسیحیت بود که این آیین در کشمکش‌هایی بسیار در حالی که اغلب عناصر اصلی خود را به مسیحیت عاریت داده بود، خود از رشد و گسترش باز ایستاد. هر دو آیین یعنی میترایی و دین مسیحی با آنکه خاستگاهی شرقی داشتند و باورها و رسوم و راز و رمزهای مشترکی را دارا بودند، اما چونان رقیبی به معارضه پرداختند و این ستیزه‌جویی اجتناب‌ناپذیر بود؛ زیرا به روشنی دریافته بودند برد هر یک به معنای استیلای فرهنگی و حکومت بر جهانی پهناور است. در این ستیز و عناد سرانجام آیین میترایی به صورت ظاهر پس از چهار قرن استیلا شکست یافت، در حالی که همۀ رمق و شکل و اندیشه و چارچوب و رموز و کنایات خود را به مسیحیت منتقل کرده بود.

این شکست تنها بر اثر برتری مفاهیم انجیلی و آموزه‌های آن نبود، بلکه آیین میترایی میراث گرانبار دوران‌های کهنی را با خود داشت که دیگر منسوخ شده بود. رومیان که دشمنی دیرینه با ایرانیان داشتند، باید آداب و مراسم و الگوی یزدان‌شناسی آن را که آسیایی بود می‌پذیرفتند. درست در همین زمان پیکار و معارضه‌ای سخت در ایران در جریان بود. پیکاری که طرفین آن همین دو طرف بودند؛ اما این نبرد به سود مسیحیان پایان نیافت، هرچند که بدون نتایج مطلوب نیز نبود.

ناکامی آیین میترایی در قلمرو امپراتوری در واقع تصور نابودی کامل آن را نباید موجب شود. این آیین مغرب‌زمین را آماده کرده بود تا گذشته‌ای سنتی که گرانبار از اندیشه‌های خدایان‌پرستی یونانی ـ رومی بود و عمرش به سر آمده بود، جدا شده و آمادۀ پذیرش دینی نو شود، آیینی که همچون آیین میترایی از کرانه‌های فرات خاستگاه داشت؛ اما باز هم نتوانست پس از پیروزی آیین میترایی، بدون تعارض و رقیب به سر برد، بلکه دین مانوی به سرعت در اروپا، به ویژه قلمرو امپراتوری گسترش یافته و جانشین آیین میترایی شد. انتشار آن را می‌توان آخرین تهاجم فکری ایرانی به مغرب‌زمین دانست که حوادثی خونین‌تر از درگیری‌های میترایی به وجود آورد؛ اما سرانجام در امپراتوری توسط مسیحیان به شکست و برافتادن انجامید که از آن نیز میراث و اثرات فراوانی در مسیحیت بر جای ماند.

هرچند آیین میترایی در دین مسیحی و آموزه‌های آن مؤثر نبوده است، اما برخی باورهای بنیادی میترایی چون پایان جهان و مسئلۀ آخرت‌شناسی با دین مسیحی و آموزش‌های آن مرزهای مشترکی دارد؛ به اینگونه است که طلوع برآمدن دین مسیحی، هم‌زمان است با افول و غروب آیین میترایی. آیین میترایی در دوران شکوفایی خود اثرات بسیار سازنده‌ای بر اجتماع و حکومت روم نهاد.

فهرست مطالب کتاب بدین ترتیب است:

بخش نخست: آیین میترایی از ایران تا گسترش و انتشار در رم

بخش دوم: انتشار آیین میترایی در روم و گسترۀ جهان لاتینی

بخش سوم: آیین مهر، بنیاد نیرومند حکومت امپراتوری

بخش چهارم: بنیادهای آموزش‌های آیین میترایی و راز و رمزهای آن

بخش پنجم: آداب نماز و نیایش، درجات و مناصب روحانیان و مغان میترایی، منش و سلوک پیروان آیین میترایی

بخش ششم: آیین میترایی و آیین‌های دیگر در امپراتوری روم

بخش هفتم: هنر میترایی