معرفی کتاب

به تصریح نگارنده كتیبه‌های دورۀ آغازین ساسانی شامل كتیبه‌های دولتی یا شاهنشاهی است كه به شاهان ساسانی تعلق دارد و از اردشیر تا شاهپور سوم ادامه دارد. در این كتاب دو كتیبه‌ یعنی شاهپور اول در بیشاپور كه به نام افسانۀ دبیر معروف است و نرسی/ بهرام دوم بررسی شده‌اند. كتیبه‌های دولتی دیگر كه به نام كتیبه‌های بزرگان و مقامات درباری هم قابل نام‌گذاری است در اینجا كتیبۀ موبد بزرگ زردشتی كردیر در سرمشهد است. اهمیت كتیبه‌های كردیر به سبب محتوای دینی آنهاست. بخش دیگر كتیبه‌های موسوم به سنگ مزارات است. این دسته از كتیبه‌ها زیر عنوان كتیبه‌های خصوصی جای داده شده‌اند. كتیبه‌های زیر عنوان كتیبه‌های خصوصی جای داده شده‌اند. كتیبه‌های خصوصی شامل كتیبه‌های یادبودی از نوع وقفی یا یادبود تعلق ملكی یا بازدید گروهی و نیز از نوع سنگ مزار است. كتیبه‌های سنگ مزار، دخمه‌ای یا استودانی هستند. خط این نوع كتیبه خط شكستۀ متصل پهلوی نزدیک به خط پهلوی كتابی است. بیشترین كتیبه‌های سنگ مزار تاكنون در اقلیم كازرون پیدا شده است كه بیان‌گر حضور گسترده و مسلط پیروان دین زردشتی تا سال‌های آغازین اسلام در این منطقه است.

یادگارهایی که از زبان‌های میانۀ ایرانی پایدار مانده‌اند، تا هجده قرن عمر دارند و اصیل‌ترین مدارک تاریخی و فرهنگی دورۀ خود به شمار می‌روند. این آثار از جهات دینی، تاریخی، اساطیری، حقوق تطبیقی، آداب و رسوم اجتماعی و فرهنگ مردم به ویژه از نظر تاریخ زبان اهمیت فراوان دارند و علاقه و کنجکا.ی پژوهشگران را برمی‌انگیزند. بخش عمدۀ آنها به زبانی است که هرچند از دیرباز «پهلوی» خوانده شده، در این مقال به پیروی از ایران‌شناسان «پارسی میانه» نامیده شده است. پارسی میانه زبانی است که پارسی باستان را به پارسی نو پیوستگی می‌دهد.

نگاشته‌ها و نوشته‌هایی که از روزگار اشکانیان و سامانیان بر جای مانده، تنها به زبان پارسی نیست، بلکه به زبان‌های پهلوانیک (پارتی) و سغدی و خوارزمی و ختنی و طخاری نیز هست. پارتی و پارسی میانه زبان‌های میانۀ غربی ایران شمرده می‌شوند و به یکدیگر بسیار نزدیک‌اند، در صورتی که سغدی، خوارزمی، ختنی و طخاری زبان‌های میانۀ شرقی ایران هستند.

در این کتاب هرچند از آثار همۀ این زبان‌ها گفتگو می‌شود، تأکید بیشتر بر روی زبان و ادبیات پارسی میانه است. نگاشته‌ها و نوشته‌هایی که به زبان‌های میانۀ ایرانی بر جای مانده به خط‌های متعدد است. بیشتر این خط‌ها دارای اصل آرامی‌اند و به ندرت به خط یونانی برمی‌خوریم. هرچند این خط‌ها به درجه‌های گوناگون الفبایی‌اند، از نظر تلاشی که برای خواندن آنها باید به کار برد، فرق دارند. پاره‌ای از نوشته‌های پارسی میانه به خطی است که خواندنش به غایت آسان است؛ این خط را چون اوستا، کهن‌نامۀ دینی ایرانیان به آن نوشته شده اوستایی نامیده‌اند. در این خط هر واجی خواه مصوت و خواه صامت، نشانه‌ای ویژۀ خود دارد. نوشته‌های زبان پارسی میانه را که به خط اوستایی هستند، پازند می‌گویند؛ اما خواندن خطی که بیشتر ادبیات پارسی میانه به آن نگاشته و نوشته شده و آن را خط پهلوی می‌نامند، بسیار دشوار است و به رمزگشایی شباهت می‌یابد.

آثاری که از زبان‌های میانۀ ایرانی به دست ما رسیده، چندان زیاد نیست؛ اما از روی آنها و از روی نشانه‌ها و قرینه‌ها و خبرهایی که در لابلای آنها یا در نوشته‌های نویسندگان اسلامی و از جمله در ادبیات فارسی نوشته شده است، می‌توان دریافت به روزگار ساسانیان گنجینۀ فرهنگی و ادبی پرمایه‌ای به این زبان‌ها وجود داشته است.

فهرست مطالب کتاب بدین ترتیب است:

فصل اول: آثار زبان پارسی میانه:

1. نگاشته‌ها

2. نوشته‌ها

فصل دوم: آثار زبان پهلوانیک (پارتی)

فصل سوم: آثار گروه شرقی زبان‌های ایرانی میانه:

1. سغدی

2. خوارزمی

3. سکائی میانه (خُتَنی، طُخاری یا باختری)

فصل چهارم: متن‌های مانوی

فصل پنجم: پیوستگی فرهنگی و زبانی عصر ساسانی و عصر اسلامی:

1. پیوستگی فرهنگی

2. رابطۀ زبان‌های ایرانی میانه و پیوستگی زبان‌های پارسی میانه و پارسی نو

3. نتیجه