معرفی کتاب

هدف از تألیف این کتاب آشناکردن بیشتر دانشجویان و علاقمندان با مقوله‌ها و مباحث این دو علم است و بیشتر آموزش این علوم مدنظر بوده تا کار تحقیقی. در هر بخش سعی شده مباحث به صورتی ساده و روشن طرح شود و با ذکر مثال‌های متنوع و فراوان از دشواری مطالب کاسته شود.

سخنی که در قلمرو ادبیات قرار می‌گیرد، ویژگی‌هایی دارد که آن را از نوشته‌ها و گفته‌های دیگر متمایز می‌کند. توجه به این ویژگی‌ها و بحث از عوامل زیبایی و تأثیر آن، از دیرباز رواج داشته و به پیدا‌شدن دانش‌هایی در این زمینه انجامیده است. این دانش‌ها که روشنی، زیبایی و تأثیر کلام را مورد بررسی قرار می‌دهند، در فرهنگ اسلامی به علوم بلاغت مشهورند و مهم‌ترین بحث‌های علم بلاغت، بیان و معانی است.

آنچه در ادبیات دنیای اسلام مایۀ خیال‌انگیزی شعر محسوب می‌شود، بیشتر در علم بیان بررسی شده و مقوله‌های علم بیان هم عبارتند از: تشبیه، استعاره، مجاز و کنایه. البته نظر کسانی که اعتقاد دارند بخشی از مقوله‌های علم بدیع مانند ایهام و اغزاق و جز آن، مایۀ خیال‌انگیزی کلام هستند و باید جزء علم بیان محسوب شوند، درخور توجه است. اما بنا بر آنچه معمول است در این کتاب تشبیه، استعاره، مجاز، کنایه و متفرعات آنها نظیر حس‌آمیزی، صفت هنری و شخصیت‌بخشی مورد بررسی قرار گرفته‌اند.

وزن و قافیه نظم را از نثر جدا می‌کند؛ اما فضای عاطفی و خیال‌تنگیز شاعرانه که هم سبب القای معنی و هم مایۀ تحریک و تهییج خواننده و شنونده می‌شود از یخال و صورت‌های خیال‌تنگیزی شاعرانه مایه می‌گیرد و صور خیال در شعر از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند و شاید بتوان گفت جوهر و ذات شعر در همۀ زبان‌های دنیا هستند. در ادبیات فارسی و عربی از تشبیه، استعاره، مجاز و کنایه که از عوامل مهم خیال‌انگیزی شعرند، در علم بیان بحث می‌شود و این علم را بدان سبب نامیده‌اند که در آن از بیان یک معنی به صورت‌های مختلف بحث می‌شود؛ مثلاً آدم بخشنده را گاه به حاتم طایی مانند می‌کنند (تشبیه) و زمانی می‌گویند درِ خانۀ او باز است (کنایه).

معانی جمع معنی است و معنیِ «معنی» در این علم «مقصود و غرش» است و به گفتۀ علمای علم بلاغت، علم معانی علمی است که در آن از مطابقت کلام با مقتضای حال بحث می‌شود. کلام معمولاً دو معنی دارد؛ یکی معنای عرفی که کلام برای آن وضع شده و معنی اصل و اولی آن است و دیگر معنایی است که گویندۀ بلیغ در نظر می‌گیرد تا به گونه‌ای لطیف سخن را متناسب با حال و مقام و شأن مخاطب بیان کند.

در علم معانی بیشتر به معانی ثانوی توجه می‌شود که سبب سازگاری کلام با مقتضای حال و تأثیر و رسوخ آن در نفس شنونده است؛ مثلاً اقتضای امر، ایجاز است و اقتضای مدح، اطناب یا برای شنوندۀ عارف اشاره‌ای کافی است و برای عامی ناآشنا سخن مشروح و مفصل مناسب است. اگر ذهن شنونده خالی است و احساس مثبت یا منفی خاصی نسبت به معنی موردنظر ندارد، سخن باید با تأکید ادا شود؛ اما اگر شنونده تردیدی نسبت به موضوع دارد یا منکر آن است، تأکید مناسب و ضروری است. چون موضوع علم معانی کلام است، در این علم بلافاصله پس از تعریف آن به بحث از اقسام کلام می‌پردازند و در نظر نخست کلام را به خبر و انشا تقسیم می‌کنند.

فهرست مطالب کتاب بدین قرار است:

بیان:

تشبیه

استعاره

مجاز

معانی:

خبر

اسناد

مجاز عقلی

حصر و قصر

فصل و وصل

ایجاز و اطناب و مساوات