معرفی کتاب

آندره ژید، نویسنده فرانسوی (۱۹۵۱-۱۸۶۹) در سال ۱۹۰۸ به مناسبت انتشار کتاب «نامه‌های داستایفسکی» مقاله مفصلی را درباره این نویسنده منتشر کرد و در سال ۱۹۱۱ چون قرار بود ژاک کوپو رمان «برادران کارامازوف» را در تماشاخانه ویوکولومبیه پاریس به روی صحنه ببرد، مقاله‌ای را در این‌باره در روزنامه فیگارو چاپ کرد. در سال ۱۹۲۲ نیز به مناسبت صدمین سالگرد تولد داستایفسکی، خطابه‌ای را در همان تماشاخانه ایراد کرد. آندره ژید چندی بعد، بنا به درخواست ژاک کوپو، شش سخنرانی را درباره داستایفسکی و آثار او در همان تماشاخانه ایراد کرد که در مجله هفته‌نامه به چاپ رسید. او در سال ۱۹۲۳ همۀ این نوشته‌ها و سخنرانی‌ها را در یک جلد کتاب جمع‌آوری و منتشر کرد که این کتاب ترجمه همان اثر است.

آندره ژید در این کتاب عدم اطلاع و درک جامعه فرانسوی آن زمان را (۱۹۰۸) از آثار این نویسنده بزرگ روس مطرح و علت آن را تفاوت طرز فکر فرانسوی‌ها و روس‌ها ذکر می‌کند؛ اما با این حال علت دیگری هم برای این امر تشخیص می‌دهد مسئولیت آن را به گردن آقای «دو ووگوئه» می‌اندازد؛ زیرا او اولین کسی بود که در کتاب خود به نام «رمان روس» داستایفسکی را به فرانسویان معرفی کرد و نوعی نبوغ برای او قائل شد، اما آثارش را قابل مطالعه و شایسته اعتبار ندانست.

اما انتشار کتاب «نامه‌های داستایفسکی» فرصتی به دست داد تا «ژید» سیمای پرتضاد این نویسندۀ روس را ترسیم و مقالات و سخنرانی‌هایی دربارۀ شخصیت و آثار او ارائه دهد و به بررسی شخصیت و نقد و تشریح آثارش پرداخته، موضوع و انگیزۀ اصلی هر یک از آنها را آشکار سازد. نکته‌ای که به ویژه بر آن تأکید می‌کند. ملی‌گرایی (ناسیونالیسم) خاص «داستایفسکی» است، ولی اضافه می‌کند که این ناسیونالیسم نه تنها نفی انترناسیونالیسم نیست، بلکه به گونه‌ای متضمن آن هم هست. مسئلۀ دیگری که مطرح می‌کند برداشت اصیل و سنت‌گرایانۀ «داستایفسکی» از مسیحیت است که از جهاتی کفرآمیز هم به نظر می‌رسد. در مطاوی سخنرانی‌های خود می‌کوشد به طرز بدیعی ویژگی‌های انسانی را نه بر طبق قواعد روان‌شناسی مرسوم، بلکه با غوررسی در پیچیدگی‌ها و دودلی‌ها و ابهامات روح انسانی نمایان سازد.

تردیدی نیست که کتاب «ژید» با هشدار به خواننده در مورد ساده‌سازی‌های مفرط منتقدان درباره آثار داستایفسکی و تفسیر غلط آنها، نقش مؤثری در شناخت و برانگیختن علاقه و توجه به آثار این نویسنده بزرگ روس داشته است. علاوه بر این ژید کوشیده است شباهت و تجانس داستایفسکی را بیشتر از نویسندگان معاصرش با چند نویسنده بزرگ دیگر چون بلیک، براونینگ و نیچه برملا سازد و جایگاه این نویسنده را در چارچوب خاص خود و در چشم‌انداز جهانی مشخص کند.

از آنجا که «آندره ژید» یکی از بزرگ‌ترین آشنایان و مطالعه‌کنندگان آثار مهم ادبیات جهانی اعم از فرانسوی و خارجی و خود مترجم شکسپیر و کنراد و رابیندرانات تاگور بوده، می‌توان او را یک منتقد ادبی تمام‌عیار و کامل دانست و به همین دلیل توجه و علاقۀ خاص او به «داستایفسکی معنا و ارزشی والا پیدا می‌کند.