معرفی کتاب

عبدالحسین زرین‌کوب مورخ و منتقد ادبی دانشمندی است که به نقد ادبی جدید ایران اعتبار و آبرو بخشیده است. اشنایی زرین‌کوب با شیوۀ تحقیق علمی اروپایی و معارف قدیم و جدید و میراث فرهنگ و تاریخ و ادبیات ایرانی سبب شده که آثار او ناظر بر تحقیقات دیروز و امروز و مستند به شواهد و مآخذ ایرانی و اروپایی باشد.

هرچند که زرین‌کوب در حوزه‌های متنوع ادبیات فارسی، تاریخ قدیم و جدید ایران، تصوف و عرفان، تاریخ ادیان و موضوعات پراکندۀ دیگر کتاب‌ها و رساله‌ها و مقاله‌های بسیاری نوشته، اما دلبستگی او بیشتر به نقد ادبی بوده که از روزگاز جوانی نخستین اثر خود را به آن اختصاص داده است.

آنچه در این کتاب آمده گزیده‌ای است از انبوه یادداشت‌هایی که از مطالعۀ دقیق آثار پراکندۀ زرین‌کوب در حوزۀ نقد ادبی فراهم آمده است. اگر قرار بود آنچه نوشته شده بود، طبع و نشر می‌شد، حجم کتاب بسیار بیش از این می‌‌شد که ضرورت نداشت؛ از این‌رو این کتاب به همین صورت به دست خواننده می‌رسد تا مجموعۀ دفترهای تاریخ نقد ادبی ایران با بررسی انتقادی آثار یکی از مهم‌ترین منتقدان معاصر زینت یابد.

در این دفتر کوشیده شده آن بخش از آثار زرین‌کوب که صرفاً به نقد ادبی پرداخته بررسی شود و نقاط قوت و ضعف‌های آن بازنمایی شود و سهم بزرگ او را در تاریخ نقد ادبی ایران نشان داده شود. بدیهی است که نقد آثار پرارزش استاد زرین‌کوب به معنی نفی و انکار آن آثار نیست، بلکه نشانۀ قدرشناسی از اهمیت آنهاست که با گذشت سال‌ها اعتبار خود را برای نقد و بررسی حفظ کرده است.

نخستین فصل از کتاب به بررسی انتقادی از رسالۀ هشتاد صفحه‌ای «فلسفۀ شعر یا تاریخ تطور شعر و شاعری در ایران» اختصاص دارد که مؤلف آن را در بیست و دو سالگی در تیرماه 1323 در زادگاه خود بروجرد منتشر کرده است.

توجیه مؤلف در تحلیل انتقادی از این رساله از آن‌روست که او عیب و هنرهایی در آن می‌بیند که در مطالعۀ آثار بعدی زرین‌کوب در حوزۀ نقد ادبی این عیب و هنرها تکرار شده است. از این‌روست که او در مطالعۀ سیر انتقادی آثار زرین‌کوب اشاره به آن را سودمند دانسته است.

در فصل دوم به بررسی گفتاری از زرین‌کوب با عنوان «ادبیات در محکمۀ تاریخ» پرداخته شده که در سال 1326 شمسی در 22 صفحه در نشریۀ دانشنامه منتشر شده است. مؤلف از آنجا که این گفتار را در بررسی آثار زرین‌کوب در حوزۀ نقد ادبی دارای اهمیت تاریخی یافته، به بررسی آن پرداخته است. در این گفتار زرین‌کوب دربارۀ دعاوی محافظه‌کاران و تجددطلبان ادبی در محکمۀ تاریخ داوری کرده است.

مؤلف نقد ادبی زرین‌کوب را مهم‌ترین اثر او در حوزۀ تخصصی کارش می‌داند و گمان دارد این کتاب دو جلدی گسترش‌یافتۀ نخستین اثر او، «فلسفۀ شعر یا تاریخ تطور شعر و شاعری در ایران» است که روش کار مؤلف در گستردگی و پراکندگی موضوع موجب شده به مطالب گوناگون به صورت سطحی پرداخته شود و مایه و موضوع اصلی تحقیق را که سیر تاریخی نقد است، طرح مباحث تاریخی و فلسفی خارج از موضوع پرحجم و آشفته کند. هر چند مؤلف دانشمند طرح تحولات تاریخی و فلسفی را در مطالعۀ سیر تاریخ نقد ادبی دانسته، اما باید در نظر داشت اگر خواننده به آگاهی در تاریخ تحولات فکری در آلمان و فرانسه و انگلستان و آمریکا و روسیه (که فصل‌های دهم تا هجدهم کتاب را به خود اختصاص داده) علاقمند باشد، خود می‌تواند به مآخذ و منابع معتبر مراجعه کند.

در این کتاب  مطالب تمام فصل‌های نقد ادبی زرین‌کوب به‌دقت و از سرِ صبر و حوصله طرح و بررسی می‌شود، از نخستین فصل کتاب (مقدمات و تعریفات) تا آخرین فصل  (ایران بین نوجویی و سنّت‌گرایی). نکتۀ مهمی که مورد تأکید مؤلف در انتقاد بر نقد ادبی زرین‌کوب است این است که استاد در بررسی آثار انتقادی گذشتگان بیشتر به توصیف می‌پردازد و کمتر می‌توان از داوری شخص او دربارۀ نظریات و افکار انتقادی اثری یافت. با این همه، تأکید منصفانۀ وی درخورد یادآوری است که «نقد ادبی زرین‌کوب اثری است که در پنجاه سال پیش نوشته شده و مؤلف در زمان و زمینی دست به این تحقیق زده که هیچ‌گونه سرمشقی برای او وجود نداشته است». با توجه به این واقعیت، البته می‌توان از کمی و کاستی‌ها درگذشت، اما البته درگذشتن و فروگذاشتن نقص‌ها و خطاهای گذشتگان، به صِرفِ ملاحظات تاریخی، خلاف عقل و اصول تکامل علمی است.

با کاروان حله تذکره‌مانندی است از شاعران ایرانی از رودکی تا دهخدا در تحقیق احوال و نقد آثار شاعران گذشتۀ ایران که قلم شیوا و دلنشین زرین‌کوب روایتی داستان‌گونه و خواندنی از هز شاعر به دست داده است. در فصل چهارم هر فصل از این کتاب با استناد به منابع معتبر بررسی می‌شود.

فهرست مطالب کتاب:

فلسفۀ شعر یا تاریخ تطور شعر و شاعری در ایران

ادبیات در محکمۀ تاریخ

نقد ادبی

با کاروان حله

زرین‌کوب و ادبیات معاصر

تمایل به تجدد