معرفی کتاب

شیخ ابوالمکارم علاءالدوله احمد بن محمد احمد بیابانکی سمنانی از بزرگان تصوف ایرانی و از شاعران و نویسندگان قرن هفتم و هشتم هجری به شمار می‌آید که در زمان اباقا و ارغون‌شاه ایلخانی دارای مشاغل دیوانی و سیاسی مهمی بود. سلوک و صحبت با شیخ عبدالرحمن اسفراینی از وقایع مهم در زندگی این عالم به حساب می‌آید. وی در تصوف معتقد به میانه‌روی بود و در زمینۀ اجرای دستورهای دین اسلام و سازگاری باورها با اصول دین سخت‌گیر بود. وی هم‌زمان با دانشمندان برجسته‌ای همچون خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی، خواجه نصیرالدین طوسی، علامه حلی، شیخ صفی الدین اردبیلی و خواجوی کرمانی می‌زیسته و با آنها مراودت علمی داشته است.

فصل نخست کتاب که «کلیات» نام‌گذاری شده، مقدماتی چون تعریف مسئله، اهداف، اهمیت و ضروت پرداختن به این مسئله و بیان برخی سؤالات و فرضیات مربوطه، همچنین ارائۀ پیشینه‌ای مفصل از تحقیقات انجام شده در این زمینه مطرح می‌شود تا اینکه روشن شود در رسالۀ حاضر قرار است به چه مباحثی پرداخته و به چه سؤالاتی نیز پاسخ داده شود و در نهایت نیز با بیان تمایز این رساله با سایر کارهای انجام شده در این زمینه، ضرورت تحریر آن را روشن و مبرهن می‌سازد.

در فصل دوم که عنوان «کلیات مربوط به زندگی شیخ و وضعیت آن دوره» بر گذاشته شده، نخست به زندگانی و پرفراز و نشیب شیخ علاء الدوله پرداخته شده و سپس دوران زندگی وی به لحاظ سیاسی و اجتماعی بررسی شده است. همچنین به بررسی وضعیت فرقه‌های شیعی و وضعیت تصوف در آن دوران نیز همت گمارده شده است. در این فصل همچنین به طور مفصل سلسله نسبت تصوف علاءالدوله معرفی و با وجود تناقضات و اقوال متعدد، مذهب فقهی مقبول شیخ معرفی شده است. در انتهای این فصل نیز مبحثی به معرفی آثار متعدد شیخ اختصاص داده شده است.

در فصل سوم که «آرا و اندیشه‌های عرفانی» نامیده شده و در حقیقت اصل و اساس این کتاب است، به معرفی، دسته‌بندی و بررسی آرا و اندیشه‌های شیخ پرداخته شده است. در بخش نخست این فصل به بیان کلیات مربوط به ویژگی‌های سلوکی و شخصیت عرفانی شیخ پرداخته شده است. در بخش دوم به طور مفصل به تبیین نظریات شیخ در عرصۀ نظر و مباحث مهمی چون وجودشناسی، اسماء و صفات، انسان‌شناسی، ارکان اسلام، ایمان، معرفت و آسیب‌شناسی اقدام شده است. بخش سوم دربرگیرندۀ نظریات علاءالدوله در مباحثی چون رابطۀ میان مرید و مراد، حالات و مقامات، سماع، خلوت‌نشینی و ... است که همگی در حیطۀ عمل صوفیانه مطرح بوده و در سلوک طریق عرفانی، آگاهی از آنها و التزام به قواعد آنها ضروری است. در بخش چهارم این فصل نیز به تعدادی از نصایح عارفانه و کلمات قصار شیخ اشاره شده که در طی‌نمودن مراتب سلوکی می‌توانند راهبر و هدایتگر سالک به خیر و صلاح باشند.

فهرست مطالب کتاب بدین قرار است:

فصل اول: کلیات:

بیان مسئله

اهمیت و ضرورت اجرای طرح

هدف یا اجرای طرح

صورت‌بندی مسئلۀ تحقیق و بیان سؤالات

فرضیات تحقیق

پیشینۀ تحقیق

فصل دوم: کلیات زندگی شیخ و وضعیت آن دوره:

زندگینامه

بررسی دوران زندگی شیخ علاءالدوله

وابستگی طریقتی شیخ

موضع شیخ در مقابل عصبیت‌های عوامانه و تعیین مذهب او

معرفی آثار

فصل سوم: آرا و اندیشه‌های عرفانی:

مقدمۀ بحث

آموزه‌های نظری

آموزه‌های عملی

نصایح عارفانه و کلمات قصار