معرفی کتاب

این کتاب از آثار مسلّم شیخ محمود شبستری است که در تمامی مآخذی که ذکری از شیخ است، در کنار نام کتاب گلشن راز، از آن نام برده‌‌اند، گویا به همان‌گونه که کتاب گلشن راز را بهترین اثر منظوم عرفانی او می‌دانند، این کتاب را بهترین یادگار منثور او به حساب می‌آورند.

این کتاب به نثری نسبتاً پیچیده و با نازک‌اندیشی بسیار و به همراه اصطلاحات عرفانی و فلسفی و کلامی و با استشهاد به آیات قرآنی فراوان و احادیث گوناگون در یک مقدمه و هشت باب به این ترتیب به رشتۀ تحریر درآمده است:

باب اول: در ظهور ذاتی حق ـ تبارک و تعالی و تقدس ـ و بیان مقام معرفت.

باب دوم: در ظهور صفاتی او ـ تعالی ـ و بیان مقام علم او.

باب سیم: در مظاهر و مراتب آن و بیان مبدأ.

باب چهارم: در وجوب وحدت واجب.

باب پنجم: در ممکن الوجود و کثرت.

باب ششم: در تعین حرکت و تجدد تعینات.

باب هفتم: در حکمت تکلیف و جبر و قدر و سلوک

باب هشتم: در بیان معاد و بیان حشر و حقیقت فنا و بقا.

در بیان تمامی این باب‌ها، تفکرات و اندیشه‌ها و فلسفۀ ابن عربی به خوبی لایح و آشکار است و تأثیر آن را از آاثاری چون فصوص الحکم و فتوحات مکیه و حتی از کتاب‌هایی چون فکوک و مصباح الهدایه به روشنی می‌توان دید.

نثر حق الیقین از یک طرف به نثر عزالدین محمود کاشانی در مصباح الهدایه مانند است و از سویی مفاهیم و مضامین لمعات عراقی را به خاطر می‌آورد.

گاهی آنچنان به آیات قرآنی توسل می‌جوید و آنها را به صورت استشهاد پشت سر هم می‌آورد که تمامی صفحۀ متن، آراسته به کلام الهی می‌شود. از این جهت باب هفتم نمونۀ خوبی است؛ اما باب ششم آکنده از استدلالات کلامی و فلسفی است و پر است از اصطلاحات فلسفی و کلامی و عرفانی که تا کسی به این اصطلاحات آشنایی نداشته باشد، نمی‌تواند پی به مفهوم کلام شیخ ببرد.

حق الیقین را از جهتی می‌توان تفسیر گلشن راز یا برعکس دانست؛ زیرا مضامین مشترکی می‌توان بین این دو کتاب یافت و برای فهم یکی از دیگری بهره جست.

در این کتاب پس از مقدمه، متن رساله آمده و سپس تعلیقات بر آن آورده شده است که دربردارندۀ معانی آیات و کلمات مغلق و پیچیده است.

در ابتدای باب اول این رساله آمده است: ای پیداتر از هر پیدایی و ای آشکاراتر از هر هویدایی، پیدائی تو با نهانی سازگار و پنهانی تو چون پیدائی، آشکار، نه پیدائی تو از پنهانی در میان و نه پنهانی تو از پیدائی بر کران.