معرفی کتاب

این کتاب شرح حال شاعران قدیم و هم‌عصر مؤلف است از زمان حافظ شیرازی تا حسین قدسی کربلایی. این تذکره که دربردارندۀ شرح احوال و نمونه اشعار سیصد و پنجاه تن از شعرای ایران و هند است.

این تذکره  بین سال‌های 1076 تا 1078 هجری قمری تألیف یافته و یکی از تذکره‌های مهم دورۀ صفویه است. تعدادی از شعرایی که در این تذکره از آنها یاد شده، گمنام بوده و شرح احوال آنها را در منابع دیگر کمتر می‌توان یافت. مؤلف تذکره، حکیم شاه محمد بن محمد دارابی اصطهباناتی شیرازی (متوفی 1130ق) از دانشمندان ذی‌فنون دورۀ صفویه بوده که از ایران به هند رفته و با صائب تبریزی دوستی داشته و شرح حال اغلب شاعران معاصر خود را در این تذکره گرد آورده است. او در حدود 130 سال عمر کرده و بیش از 20 اثر در موضوعات مختلف تألیف نموده است.

در این تذکره با توجه به کثرت مسافرت‌های شاه محمد و برخورد فراوان با شاعران و ادیبان، شاهد مطالب بکری هستیم که در دیگر تذکره‌ها اثری از آن نیست.

نکتۀ مهم در این کتاب این است که تألیفی صرفاً در شرح حال شعرا نیست، بلکه او واقعاً می‌خواهد گاهی شعر نقل کند و اهمیت این مطلب برایش بیشتر از شرح حال شاعران است. در این تذکره نظر ملاشاه محمد بیشتر بر آن است که نمونه‌هایی گرچه اندک از شعرها بیاورد؛ بنابراین به جنبه‌های تاریخی اهتمام زیادی نشان نمی‌دهد. بیشتر شرح حال‌ها از تاریخ تولد و وفات فارغند با اینکه بسیاری از آنها شاعران بنام هستند که برای شاه محمد ذکر تاریخ وفات آنها زحمت زیادی نداشته است؛ اما با این حال مواردی از شاعران را به ویژه آنهایی که در عصر شاه محمد از دنیا رفته‌اند، تصریح به وفات آنها کرده است و مواردی نیز به دلیل اهمیت نامشان، افزون بر تاریخ وفات، تاریخ ولادت را نیز ذکر کرده است نظیر نصیر الدین محمد طوسی.

شاه محمد دقت دارد وقتی مطلبی را از دیوان شعر کسی نقل نمی‌کند یا واسطه‌ای می‌بیند، آن را امانت‌داری می‌کند و به دیوانی که با واسطه اطلاع یافته تصریح می‌کند. وی همچون دیگر تذکره‌نویسان شبه قاره، گاهی در حق شاعران عبارات اغراق‌آمیز دارد، مثل شرح حالات شجاعی مظفری، مولانا عرفی شیرازی و میرزا صایبا.

یکی از کارهای ارزشمند شاه محمد دارابی در این تذکره آن است که وقت بسیاری برای انتخاب اشعار برتر شاعران صرف کرده و از میان صدها و هزاران شعر فقط چند بیت برگزیده است؛ به طور مثال برای «بابافغانی» می‌نویسد: «دیوان غزل او آنچه به نظر رسیده، شش هزار بیت است و این ابیات زبدۀ آنهاست .... ».

شاه محمد طبع لطیفی دارد و حتی در لطایف الخیال با اینکه شاعران زیادی را نقل می‌کند که انواع شعرها را دارند، ولی در نقل اشعار، بیشتر غزلیات و بعدتر رباعیات را نقل می‌کند که هر دو مستانگی شاعرانه را می‌رساند. یکی دیگر از جهاتی که وی به آن توجه دارد، مقدار حجم دیوان‌های شاعران را بیان می‌کند و تصریح می‌کند که آن را دیده است. با وجود آنکه دربارۀ شاعران مطلب کمی آورده، ولی در بسیاری از شرح حال‌ها عیار شاعران را سنجیده است به طور مثال: عارف الحی صفهانی: «شعرش خالی از مزه نیست».

در این کتاب نام شاعران براساس ترتیب نام شهرها آمده است که برخی از آنها عبارتند از: حافظ، سعدی، اهلی، فغانی، نظمی بهبهانی، ضمیری، حزنی، لطیف اصفهانی، میزا صائب، طاهری نایینی، شانی تکلو، شیخ صفی، شاه اسمعیل، ناظم تبریزی، همام تبریزی، نظامی گنجوی، خاقانی شروانی، مولانا فرج الله شوشتری، نادم گیلانی، فدائی لاهیجی، ملا محمد صوفی مازندرانی، میرابوالقاسم فندرسکی، علی بافقی، جلال عضدی، سخی کرمانی، قیدی کرمانی، کامی سبزواری، کاتبی نیشابوری، خیام، امام احمد غزالی، نزهت مشهدی، غیاث الدین خان مشهدی، مولانا جامی، فصیحی هروی، انوری ابیوردی، اهلی خراسانی، میر یحیی سیستانی، ابوعلی سینا، عنصری، امیرخسرو دهلوی، مولانا جلال الدین محمد رومی، میرحسین قدسی کربلایی و .... .