معرفی کتاب

هشت بهشت آخرین مثنوی از خمسۀ امیرخسرو دهلوی است که شاعر آن را به تقلید از هفت‌پیکر نظامی سرود. داستان‌های هشت بهشت اغلب ابتکاری و شیرین است که عناصر داستان‌های هندی را در خود دارد. وی طرح فشردۀ داستان‌ها را به صورت جملات مصدری در یک یا دو سطر می‌آورد: کوثرکشیدن بهرام روز یکشنبه در بهشت سوم و به گنبد زعفرانی .... .

مثنوی مثل آثار دیگر شامل حمد و ستایش خدا، درود بر روان حضرت رسول (ص)، معراج و در نهایت مدح نظام الدین اولیا و علاءالدین مسعود چشتی که شاعر هشت بهشت را برای و به نام او سروده است. پس از سبب نظم ابیاتی را به نصیحت دخترش اختصاص داده و او را به پاکی و تقوا دعوت می‌کند. کتاب پس از شرح داستان، در خاتمه استاد و ناقد آثارش شهاب الدین را می‌ستاید.

امیرخسرو مثل هر مقلد دیگری ادعای نوآوری داشته؛ ولی تنها در هشت بهشت این نوآوری دیده می‌شود؛ زیرا روایت لیلی و مجنون، خسرو و شیرین و آیینۀ اسکندری نظم همان مطالب گذشته است و وی جز توصیفات تازه‌تر کاری نمی‌توانسته انجام دهد؛ ولی در هشت بهشت ماجرا منفاوت است. امیر خسرو جز در شکل‌بندی و نوآوری در انتخاب افسانه‌های درون‌داستانی، در زبان و بیان خود نیز ابتکاراتی به خرج داده است. یکی از ویژگی‌های کار او بیان جزئیات وقایع است. بهره‌گیری از آرایه‌های ادبی در این مثنوی در حد تعادل و بی‌تکلف است. سعی او در مراعات همنشینی واژگان دارای ایهام و تناسب است که لطافتی به کلام او بخشیده است. کاربرد اصطلاحات و کنایات و امثال فراوان نشان از مطالعه و آگاهی ژرف او از زبان فارسی است.

زمینه‌های اصلی داستان‌ها ادبیت شفاهی و فرهنگ مردم است که ریشه در عناصر و بن‌مایه‌های افسانه‌های ایرانی و هندی دارد. مثنوی‌های امیرخسرو و به ویژه هشت بهشت آیینۀ زندگی و فرهنگ عامۀ مردم هند در آن دوران است. در این اثر اشارت فراوان به آیین هندوان و ذکر نام و صفات شهرهای هندوستان دیده می‌شود.

برخی واژگان و کاربردها در منظومه دیده می‌شود که معنای آن در فرهنگ‌ها نیامده و خاص شبه قاره یا کاربرد ویژۀ شاعر است؛ مثل استفاده از بن مضارع «سنج» به جای «گر» و «کار»: شعبده‌سنج، کیمیاسنج؛ استفاده از ضمیر «شان» به جای «ایشان»:

شان برون آمدند با همه ساز                         هر یکی بر شهی شدند فراز

امیرخسرو در داستان‌های هشت بهشت و با توجه به شرایط سخت زندگی مردم شبه قاره، به انسان و قدرتش در برابر کشاکش زندگی تأکید بسیار دارد. قهرمانان داستان‌های هشت بهشت از زن و مرد هر کدام با تکیه بر عقل، نکته‌سنجی، ادب، ایمان و نجابت می‌توانند از شر بدی‌ها و وسوسه‌ها آزاد شوند و در غیر این صورت برای انسان خطاکار سرنوشتی بد رقم می‌خورد که از کردار و گفتار و پندار بدش نشئت گرفته است. داستان‌سرایی امیرخسرو در هشت بهشت به آنچه ما امروزه داستان کوتاه می‌گوییم، نزدیک‌تر است و این در قیاس با داستان‌های نظامی در هفت پیکر خود را بیشتر نشان می‌دهد. امیر خسرو در داستان‌هایش عناصر اصلی داستان کوتاه را رعایت کرده است؛ از جمله اختصار در توصیف، ایجاز، آوردن افراد و اشیاء به منظور تکمیل چارچوب داستان.