معرفی کتاب

این كتاب به دنبال شناسایی تفاوت‌های معنایی ترجمه‌های قرآن كریم از دوران كهن و نزدیک به مبدأ و امكان برخورد ایدئولوژیک با متن قرآن و انعكاس آن در ترجمه است.

ترجمه امری حساس و ظریف است و حساسیت و ظرافت آن متناسب با متنی که قرار است انتقال داده شود، تغییر می‌کند. یکی از حساس‌ترین حوزه‌های تخصصی ترجمه، حوزۀ ترجمۀ متون مقدس است. گذشته از قداست خط و زبان متن مقدس میان پیروان، قداستی معنایی نیز بر کل مجموعه حاکم است که احساسات متناقضی به ویژه میان پژوهندگان و متفکران در آن متن ایجاد می‌کند.

میان انبوه مقالات نوشته شده در زمینۀ ترجمۀ قرآن و حساسیت‌های آن، این مسئله گاهی در قالب پیش‌فرض‌های مترجم و تأثیر آن در ترجمه مطرح شده است؛ اما اغلب شکلی تجویزی دارد و به نمونه‌های محدود و مکرری بسنده می‌شود. گفتنی است که همان شمار معدود نیز در پاسخ به سؤالی است که اخیراً در نقد ترجمه‌های معاصر مطرح شده است با این مضمون که وظیفۀ مترجم قرآن چیست: ترجمه یا تفسیر؟

اینجا بحث از صدور حکمی برای ترجمه نیست، بلکه دیدگاه مشخص این است که برخورد ایدئولوژیک با متن قرآن و انعکاس آن در ترجمه اتفاقی است که باید در ترجمه‌های کهن قرآن از دیرباز و به بیان دیگر در ترجمه‌های نزدیک‌تر به مبدأ و حتی پیش از شروع ترجمۀ قرآن، یعنی زمانی که بحث بر سر جواز ترجمۀ آن بوده است، رد آن را دنبال کرد و سؤال اساسی در این باب این است که چه چیز سبب این تفاوت معنایی می‌شود و ترجمه‌ها را از کدیگر متمایز می‌سازد؟

در این کتاب بحث با معنا و مفهوم ترجمه آغاز می‌شود که دیگر بحث‌ها بر آن بنیان نهاده می‌شود و با تمرکز بر ترجمۀ متون مقدس و انتظاری که از آن می‌رود، از امکان ترجمه یا به عبارتی ترجمه‌پذیری متن و به ویژه متون ادبی و متون مقدس سخن رانده می‌شود. در بخش دیگر با مرور تاریخی نظریه‌های ترجمه در غرب از انواع آن سخن گفته می‌شود و مشخص می‌شود که برخی از این نظریه‌ها مشخصاً برای ترجمۀ کتاب مقدس تدوین شده‌اند؛ اما به دلیل کارآمدبودن توانسته‌اند به عنوان نظریه‌ای کامل و فراگیر راه‌گشا باشند. در باب ترجمۀ قرآن اما بی آنکه نظریۀ مشخصی وجود داشته باشد، دغدغه‌های مختلف در ضرورت ترجمۀ قرآن و ارزش آن بررسی می‌شود.

در فصل دوم به جواز ترجمۀ قرآن پرداخته شده و نخستین تلاش‌ها برای ترجمۀ آن، که از سوی ایرانیان بوده است.

فصل سوم به موضوع اصلی این کتاب اختصاص دارد. در این فصل هر آنچه به نوعی زمینۀ برخورد ایدئولوژیک با متن را فراهم می‌آورد، چه به لحاظ نظری و چه به لحاظ عملی بررسی می‌شود.

در فصل چهارم به معرفی متون منتخب و پدیدآورندگان آنها پرداخته شده که در این معرفی از مباحث عقیدتی که در ترجمه بی‌تأثیر نیست نیز غافل نشده است.

در فصل پنجم و نهایی حاصل این مباحث آمده است. در این فصل تعدادی آیات بحث‌برانگیز انتخاب شده‌اند و با مقایسۀ ترجمه‌های آن آیات، اختلاف‌ها و دلایل آن گفته شده است. از آنجا که بحث ترجمه و زبان مطرح است، این اختلاف‌ها در سطوح مختلف واحدهای زبانی تقسیم‌بندی شده‌اند. سه سطح واژگان، نحو و بافت متن این دسته‌ها را تشکیل می‌دهند و از همین جا روشن می‌شود که مسائل ایدئولوژیک چندان آشکار نیستند، بلکه گاه در رفتارهای زبانی خاص و با استفاده از ظرفیت‌ها و ظرایف پنهان زبان خود را نشان می‌دهند. دایرۀ واژگان، پتانسیل موجود زبان، جابجایی‌های نحوی، کاستن از و افزودن به تأکید و نکیۀ جملات، افزودن‌ها و کاستن‌های تبیینی و بسیاری دیگر از جمله مواردی هستند که با مصداق مشخص آیات و ترجمه‌هایشان نشان داده می‌شوند.

فهرست مطالب کتاب بدین ترتیب است:

فصل اول: معنای ترجمه

فصل دوم: جواز ترجمۀ قرآن

فصل سوم: ایدئولوژی و ترجمه

فصل چهارم: معرفی متون منتخب

فصل پنجم: سطوح برخورد ایدئولوژیک با متن